کامران محمدحسینی
8 یادداشت منتشر شدهسفارت حیدرعلی خان شیرازی به مصر و حکایت دفع فتنه وهابیه به امر شاه ایران
ماجرای سفارت حیدرعلی خان شیرازی از سوی فتحعلی شاه یا عباس میرزا نزد محمدعلی پاشای مصر، در سال ۱۲۳۵ق./۱۸۱۹م. (به نقلی ۱۲۳۶ /۱۸۲۰) از رویدادهای تاریخی است که گزارش پراشتباهی از آن در منابع تاریخ قاجار بازتاب و تکرار یافته و گاه به پژوهش های جدید هم راه یافته است. در گزارش تاریخ نگاران قاجاری، حیدر علی خان شیرازی به مصر رفت و پیام ناراحتی و خشم شاه ایران را از نا امنی حاصل از حضور آل سعود در نجد به گوش محمد علی پاشا والی مصر رساند و او تحریک و تشویق شد تا با آل سعود بجنگد و نیرویی برای نابودی آل سعود به نجد فرستاد که به تصرف درعیه پاییتخت سعودیان انجامید. در یادداشتی که در پی می آید، خواهیم دید که سفر حیدر علی به مصر حدود دو سال پس از سقوط آل سعود به دست قوای مصری صورت گرفته و ماموریت او نیز تحریک محمد علی پاشا برای جنگ با وهابیان نبوده است.
قدیم ترین گزارش سفارت حیدرعلی خان به مصر را فضل الله خاوری در فقره ای در وقایع سال ۱۲۳۵ قمری در کتاب تاریخ ذوالقرنین آورده است. بر اساس گزارش خاوری، هدف از این سفارت تحریک محمد علی پاشا، والی مصر، برای جنگ با وهابیان و بر انداختن قدرت آل سعود از نجد بود. هدفی که به تمامی تحقق یافت و به حمله ابراهیم پاشا پسر محمد علی به درعیه و نابودی دوره اول حکومت آل سعود در نجد عربستان انجامید. حیدر علی خان شیرازی که این سفارت را بر عهده داشت، برادرزاده ابراهیم خان اعتماد الدوله صدراعظم فتحعلی شاه بود. او در دستگاه عباس میرزا ولی عهد، صندوقدار و مهر دار و وزیر بود و گویا روابط خوبی با قائم مقام فراهانی نداشت.
به گفته خاوری محمد علی پاشا در رعایت حال حاجیان که از مصر به حج می رفتند بسیار کوشا بود و حتی شیعه مذهب بود و بعد از اینکه نگرانی و سفارش ایرانیان را دانست برای قلع و قمع آل سعود دست به کار شد:
«این محمد علی پاشا مردی است با کمال جوهر رشادت و از جانب سلطان روم والی مملکت مصر و آن ناحیت. نظم مهمات حرمین شریفین نیز به او محول و شرفای مکه معظمه را مختار در تغییر و تبدیل شغل و عمل. رفتارش با عامه حاج خاصه با آنان که از راه مصر عازم می شوند، بر وفق قانون رافت و مهربانی است و از قرار معروف شیعی مذهب و آذربایجانی.
چون جماعت وهابی ساکن دیار نجد مدتی بود که به اعراب بادیه تسلطی کامل یافته نسبت به دولت روم نیز به وادی طغیان شتافته بودند و بارها از جانب این دولت خداداد به وزرای بغداد و سفرای روم اظهار شد که هرگاه خلاف رضای دولت عثمانی نباشد، لشکری از سمت فارس به تنبیه آن جماعت مامور شود. اولیای آن دولت به ملاحظات چند به این معنی تن در ندادند و طایفه وهابی جری شده دست تعدی به نهب و غارت سرحدات مملکت فارس برمی گشادند. لهذا رای عالم آرای شاهنشاه فیروزی لوا چنان قرار گرفت که معتمدی زبان دان نزد محمد علی پاشای والی مصر مامور گشته هم مراتب رضای خاطر همایون را از حسن سلوک او با حاج عجم بیان سازد، هم به سخنان غیرت انگیز در باب اضمحلال طایفه وهابی بی تمیز به تحریک او پردازد. انجام این خدمت را به عهده نواب نایب السلطنه محول نمود و نواب معظم الیه نیز حضرت حاجی حیدر علی خان شیرازی برادرزاده حاجی ابراهیم خان اعتماد الدوله سابق را که هم نایب الوزاره و هم صندوقدار محرم او بود، عامل این عمل فرمود. موازی یک قبضه شمشیر خراسانی مکلل به یواقیت رمانی و لعل بدخشانی به افتخار پاشای مزبور عنایت و خان مذکور با تدارکی موفور روانه آن ناحیت شد.
بعد از ورود رسم سفارت را به واجبی به عمل آورد و در باب استیصال جماعت وهابی و اضمحلال عبد الله بن سعود پادشاه نجد – از قراری که از امنای دولت قاهره دستور العمل داشت – با او مکالمات کرد. محمد علی پاشا را از طرز مکالمات او آتش غیرت زبانه کشید و ابراهیم پاشای برادرزاده خود را در همان سال با جمعیتی وافر به سامان نجد روانه گردانید. پس از استیلای بر آن جماعت، شهر درعیه را که پای تخت ایشان بود، خراب کردند و عبد الله بن سعود را با دست بسته به دار الملک اسلامبول گسیل آوردند برحسب حکم قیصری در حومه میدان تنش از بار سر آزاد شد و روانه دیار میعاد گردید. در عرصه نجد از وجود خبیث آن ناپاکان آثاری کس ندید و رووس وهابیان، سواران مصری نژاد را بسته فتراک گردید. القصه حاجی حیدر علی خان بعد از ادای سفارت مقضی المرام مراجعت نمود و در حوالی مکه معظمه با جماعت حاج مکرمه ملحق گشته و از راه شام عازم شده با ورود در ولایت تبریز گشود.» (تاریخ ذوالقرنین، ج۱، ص ۵۲۳ – ۵۲۴)
ماجرای سفارت حیدر علی خان شیرازی و جنگ ابراهیم پاشا با وهابیت در پی این سفارت در دیگر منابع تاریخ قاجاری نیز تکرار شده است. (برای نمونه: فارسنامه ناصری، ج۱ ، ص ۷۲۱؛ روضه الصفا، ج۹، ص۷۷۶۷؛ فهرس التواریخ، ص ۳۸۳؛ تاریخ منتظم ناصری، ج۳، ص ۱۵۴۶) در گزارش ها و پژوهش های معاصر نیز اصل تلاش ایران برای تحریک محمد علی پاشای مصر به جنگ با وهابیان، به استناد همین روایات تکرار شده است. (برای نمونه: بررسی تاریخی سیاسی و اجتماعی اسناد بندر عباس، ص57؛ فتحعلی شاه قاجار و عتبات عالیات، فصلنامه مطالعات تاریخ اسلام، شماره ۵، ص ۱۰۲؛ بررسی تاریخی روابط ایران و عربستان در موضوع حج، میقات حج شماره ۹۲، ص۱۷۵)
یک.
می دانیم که حملات محمد علی پاشا به وهابیان ۹ سال پیشتر و از سال ۱۲۲۶ / ۱۸۱۱ یعنی از زمانی آغاز شد که او طوسون پاشا را به حجاز فرستاد و کمی بعد نیز خودش به حجاز آمد و وهابیان را از حجاز بیرون کرد. دور دیگری از جنگ ها با آل سعود نیز بر عهده ابراهیم پاشا قرار گرفت که از سال ۱۲۳۱ به حجاز رسید و در نجد پیش روی کرد و در سال ۱۲۳۳ درعیه، پاییتخت آل سعود را تصرف و امیر وقت سعودی، عبدالله بن سعود را به مصر فرستاد و به دولت نخست آل سعود پایان داد.
گفتیم که سال سفر حیدر علی خان را ۱۲۳۵ (و برخی ۱۲۳۶) ثبت کرده اند. در نتیجه دست کم دو سال پیش از سفر حیدرعلی خان به مصر با هدف آنچه این منابع تحریک محمد علی پاشا برای جنگ با وهابیان دانسته اند، نیروهای اعزامی از مصر پرونده آل سعود را بسته بودند. بنابر این هدف این سفارت نمی تواند آن چیزی باشد که در این منابع ادعا شده است. به قول مهدی بامداد در کتاب شرح حال رجال ایران «اینکه مورخین ما در کتب تاریخ تالیف خود لشکر کشی ابراهیم پاشا را به نجد بنا به امر اعلی یعنی فتحعلی شاه ذکر کرده اند سخنی است بیهوده و چرند و در کمال بی اطلاعی و بی خبری از جریان امر نوشته شده است»؛ هر چند خود بامداد نیز اصل ماجرای سفر حیدر خان با هدف دفع طایفه وهابی را پذیرفته اما بر آن است که «رفتن او مصادف شد با لشکر کشی ابراهیم پاشا پسر خدیو به نجد و خراب کردن درعیه». (شرح حال رجال ایران، ج۱، ص ۴۷۲)
بسیار پیش از مهدی بامداد، حسین بن علی رضا قریب گرکانی(۱۳۰۵ش.) ملتفت این اشتباه شده و در روایتی که در کتاب تاریخ وهابیه (منتشر شده در سال ۱۳۰۴ش.) ارائه کرده با استفاده از نامه های قائم مقام فراهانی و عباس میرزا به محمد علی پاشا که در منشات قائم مقام فراهانی به چاپ رسیده، روایت صحیح تری از ماجرا را شرح می دهد و سفر حیدر علی را مربوط به زمانی می داند که غائله وهابیت خاتمه یافته و درعیه تصرف شده بود. با این حال حتی او هم سفارت حیدر علی خان را با هدف مبارزه با وهابیان دانسته است و می نویسد: «در این مدت طولانی حاج بیت الله الحرام هر چه داشتند پیش وهابی بر طبق اخلاص می گذاشتند. مع هذا، گاهی به معرض قتل و نهب در می آمدند، تا نامه ای از عباس میرزای نایب السلطنه به مرحوم خدیو نامدار محمد علی پاشا رسید و تقاضای تادیب وهابیان شده بود.» (رساله وهابیه، فصلنامه هفت آسمان، ص ۱۸۸) این در حالی است که چنان که خواهیم دید از محتوای نامه های چاپ شده در منشآت «تقاضای تادیب وهابیان» دریافت نمی شود.
دو نامه از قائم مقام فراهانی خطاب به محمد علی پاشا درباب سفر حاج حیدر علی خان شیرازی در کتاب منشات قائم مقام فراهانی به چاپ رسیده است. مضمون نخستین نامه که از قائم مقام به محمد علی پاشا نوشته شده، اظهار دوستی است با محمد علی پاشا و معرفی حیدر علی خان به نمایندگی و شرح هدایایی که همراه او به خدمت پاشا فرستاده می شود. (منشات قائم مقام فراهانی، ص ۴۷ و ۴۸)
اما نامه دوم که از زبان عباس میرزا خطاب به محمد علی پاشا نوشته شده، اطلاعات بیشتری درباره سفارت حیدر علی خان در اختیار خواننده قرار می دهد. از محتوای این نامه می فهمیم که حیدر علی خان دومین فرستاده عباس میرزا به مصر بوده است. چون فرستاده قبلی در راه بازگشت از مصر در میانه راه درگذشته و پاسخ محمد علی پاشا به عباس میرزا نرسیده، در نتیجه عباس میرزا برای تجدید پیام، حیدر علی خان را که عزم سفر به حج داشته نزد محمد علی پاشا می فرستد.
نامه ها تاریخ ندارند اما در نامه عباس میرزا به محمد علی پاشا عبارت های اولیه به وضوح نشان می دهد که این نامه بعد از پیروزی محمد علی پاشا بر وهابیان نوشته شده و ارسال حیدر علی خان شیرازی نه برای تقاضای تادیب وهابیان بلکه شاید برای تقدیر از تادیب وهابیان بوده و یا اصلا ماموریت دیگری در کار بوده که ارتباطی به مسئله وهابیان نداشته است.
در سطر های اول نامه، محمد علی پاشا با صفاتی چون نصرت دهنده اسلام و صافی کننده تهامه و نابود کننده طاغیان نجد و حافظ سلامت حاجیان مورد خطاب است:
«من طلع نجمه فنشر الانوار و عز فی مصره فقصد الامصار فاضحی نیرا شارقا و خیرا فایقا حتی نشر الاعلام و نصر الاسلام و سل سیف الشهامه فاصفی ارض التهامه و قمع طغاه النجد و رفع عماد المجد و ضمن سلامه الحاج و آمن مسالک الفجاج امیر الحرمین حائزا الفخرین سابق ولاه العصر و سائق کماه النصر والی عراص مصر محمد علی پاشا وفقه الله» (منشات قائم مقام فراهانی، ص ۱۵۰)
بدین ترتیب تاریخی که خاوری و دیگر تاریخ نگاران قاجاری برای این سفارت معلوم کرده اند با محتوای نامه درج شده در منشآت همخوانی دارد اما هدفی که آن تاریخ نگاران برای این ماموریت گزارش کرده اند نه با آن تاریخ تناسبی دارد و نه با محتوای این نامه ها. اگر نامه های موجود در منشآت رونوشت درستی از نامه های اصلی باشند، معلوم است که کسانی که حیدر علی را مامور دیدار با محمد علی پاشا کردند از نابودی دولت وهابیان خبر داشته اند و حیدر علی را نیز برای تحریک محمد علی پاشا به مصر نفرستادند وهیچ دچار این توهم هم نبودند که محمد علی پاشا «به حسب اشارت حضرت خاقان صاحب قران» (روضه الصفا، ج۹، ص ۷۷۶۶) به مبارزه با وهابیان برمی خیزد.
- بررسی تاریخی، سیاسی و اجتماعی اسناد بندر عباس، حسن حبیبی و محمد باقر وثوقی، تهران، بنیاد ایران شناسی، ۱۳۸۷
- تاریخ ذوالقرنین، فضل الله خاوری، تحقیق ناصر افشار فر، وزارت فرهنگ و ارشاد، ۱۳۸۰
- تاریخ روضه الصفای ناصری، رضا قلی خان هدایت، جمشید کیان فر، اساطیر، ۱۳۸۰
- تاریخ منتظم ناصری، محمد حسن اعتماد السلطنه، تصحیح محمد اسماعیل رضوانی، دنیای کتاب، ۱۳۶۳
- رساله وهابیه، محمد حسین قریب گرکانی، به کوشش رسول جعفریان، فصنامه هفت آسمان، شماره۳، ۱۳۷۸
- شرح حال رجال ایران، مهدی بامداد، زوار، ۱۳۷۸
- فارسنامه ناصری، حسن فسایی، تصحیح منصور رستگار فسایی، امیر کبیر، ۱۳۸۲
- فهرست التواریخ، رضا قلی خان هدایت، تحقیق هاشم محدث و عبدالحسین نوایی، پژوهشگاه علوم انسانی، ۱۳۷۲
- منشات قایم مقام فراهانی، با مقدمه محمد عباسی، انتشارات شرق