آب‌بندان؛ نمونه‌ای از سامانه سنتی سطوح آبگیر باران در مناطق شمالی کشور

در کشور ایران و بسیاری از مناطق جهان، آب گوهری است گرانمایه که به هر شکل ممکن باید در حفظ و نگهداری آن کوشید. ایرانیان از گذشته‌های دور بر این مهم همّت گماشته و ابتکارهای آنان جایگاه جاودانه‌ای در تاریخ یافته است. یک نمونه بارز از تلاش کشاورزان شمالی، بهره‌گیری از سطح گسترده استخرهای ذخیره آب موسوم به آب‌بندان است. آب‌بندان‌ها آبگیرهای کوچک یا بزرگی هستند که بطور طبیعی در ابتدا، انتها و یا طرفین مسیر رودهای جاری شکل گرفته‌اند. تعدادی از این آب‌بندان‌ها نیز توسط انسان ساخته شده‌اند. این آب‌بندان‌ها به عنوان مخازن کوچک تنظیم و ذخیره‌سازی آب نقش مهمی‌ در جبران کمبود آب بخشی از اراضی مناطق شمالی کشور داشته است. علاوه بر آبیاری مزارع برنج، از کاربردهای دیگری چون جمع‌آوری زه آب‌ها، مخازن سیل‌گیر، استخرهای پرورش ماهی، زیستگاه پرندگان بومی‌ و مهاجر و استخرهای تفریحی و زیست محیطی برخوردارند. عدم توجه و یا توجه ناکافی به امر بهره‌برداری چندجانبه از این سرمایه عظیم از یک سو و تامین آب زراعی از طریق کانال‌های آبیاری-زهکشی از سوی دیگر، احتمال حذف آب‌بندان‌ها و تبدیل آن‌ها به زمین‌های زراعی را قوت بخشیده است. اما بروز خشکسالی سال‌های اخیر و عدم تامین آب مورد نیاز شالیزارها از طریق شبکه‌های آبیاری، زمینه احیاء مجدد آب‌بندان‌ها را فراهم آورده است. مالکیت این استخرها به صورت خصوصی و یا مشاء می‌باشد. وسعت هر استخر با توجه به فیزیوگرافی محل، نوع کاربری و منابع آبی تامین کننده آن از 1/0 تا 500 هکتار متغیر بوده و عمق آن‌ها نیز بطور متوسط یک متر است. این استخرها به تعداد 1900 واحد و با وسعتی معادل 34000 هکتار در استان‌های گیلان، مازندران و گلستان پراکنده بوده که ظرفیت ذخیره آنها حدود 340 میلیون متر مکعب برآورد شده است. بررسی‌های موجود نشان می‌دهد که راندمان ذخیره آب بین 10 تا 50 درصد تغییر می‌کند. این مقاله می‌کوشد تا با بیان مشخصات آب‌بندان‌ها، نقش این استخرها را در مدیریت جامع منابع آب حوضه‌های آبخیز و سازگاری با خشکسالی کشاورزی بیان نماید