نقدی بر نظریه جمع بین مفترقات و تفریق مجتمعات در شرع

در فقه اهل سنت و امامیه برخی گفته اند بنای شرع در جعل احکام بر فرق گذاشتن بین متماثلات و جمع کردن بین مفترقات است و به عبارت دیگر، بنای شرع بر این است که حکم موضوعات همسان را متفاوت و حکم موضوعات متفاوت را همسان قرار دهد. اکثر قایلان به وجود چنین بنایی در شرع آن را به عنوان دلیل بطلان قیاس ذکر کرده اند و برخی نیز برای رفع اشکال بر احکامی که ظاهرا سازگار با عقل نیستند، بدان تمسک جسته اند. تنها دلیل قایلان، مثال هایی است که در آن ها ظاهرا حکم موضوعات همسان، متفاوت و حکم موضوعات متفاوت، همسان قرار داده شده است. برخی ازفقها وجود چنین بنایی را در شرع رد کرده اند و چند پاسخ به ادعای طرفداران آن ذکر کرده اند که اکثر پاسخ ها بیانگر معلل بودن احکام شرع هستند و اینکه ممکن نیست حکم موضوعات همسان متفاوت قرار داده شود. در این نوشته به بررسی خاستگاه این قاعده و ادله قایلان و منکران آن می پردازیم. آنچه به عنوان نتیجه از بررسی این ادعا و پاسخ های آن به دست آمده، این است که خواه بنا بر مسلک عدلیه که احکام را دایر مدار مصالح و مفاسد می دانند و خواه بنا بر مسلک اشاعره که احکام را تابع علل خاصی نمی دانند، چنین گزاره ای ثابت نیست.

کلیدواژه ها:

بنای شرع ، فرق بین متماثلات ، جمع بین مفترقات ، تفریق مجتمع ، جمع مفترق