پیش زمینه و هدف: سیل یکی از مخرب ترین بلایای طبیعی است که هر ساله تلفات جانی و مالی در پی دارد. اثرات مخرب سیل در اثر تغییرات آب و هوایی و افزایش تحولات اقتصادی و اجتماعی بیشتر نمود پیدا کرده است. به دلیل تعرض انسان به حریم رودخانه ها، آسیب پذیری های اجتماعی و زیرساختی نیز افزایش یافته است. بنابراین، در حال حاضر برای پیشگیری از وقوع خسارات بیشتر به سیستم های اکولوژیکی و سرمایه های مختلف سیمای سرزمین از جمله سرمایه انسانی، ارزیابی آسیب پذیری سیل به عنوان یک بخش اساسی در برنامه ریزی منطقه ای و نیز مدیریت سیلاب، بیش از پیش ضرورت یافته است. در همین راستا، مطالعه حاضر با هدف ارائه مفاهیمی از سیل و آسیب پذیری آن و نیز تشریح یکی از روش های مهم ارزیابی آسیب پذیری تحت عنوان شاخص آسیب پذیری سیل (Flood Vulnerability Index) تدوین شده است.
روش: در تحقیق حاضر از روش مطالعه کتابخانه ای و بر مبنای جستجو در مقالات و منابع منتشر شده در زمینه سیلاب و نیز برآورد خسارات ناشی از آن استفاده شده است. علاه بر این، رویکردهای مناسب در ارزیابی آسیب پذیری، از مطالعات استخراج گردیده است. در این راستا، شاخص های مورد استفاده در محاسبه شاخص آسیب پذیری سیل، مورد مقایسه و بحث قرار گرفتند. در نهایت با در نظر گرفتن مزایا و معایب روش های استفاده شده در مطالعات، روش مناسب در بررسی آسیب پذیری سیل از جنبه های مختلف، تبیین گردید.
یافته ها: بر اساس نتایج، در رویکردهای مورد استفاده در ارزیابی آسیب پذیری سیل از شاخص هایی در شش مولفه اصلی هواشناسی، هیدرلوژیکی، طبیعی، اجتماعی، اقتصادی و سرمایه گذاری استفاده گردیده است. شاخص ها در هر مولفه، بر اساس ابعاد موثر بر سیلاب شامل حساسیت، در معرض قرار گرفتن و
تاب آوری مورد استفاده قرار می گیرند. همچنین، استفاده از شاخص ها بر اساس هدف و نیز داده های موجود متفاوت است. علاوه بر این، ارزیابی بحران سیل در مقیاس های مختلف مکانی در روش FVI با اولویت بندی مناطق از لحاظ درجه آسیب پذیری، روش مناسبی به نظر می رسد.
نتیجه گیری: در مجموع، در صورت استفاده از رویکرد ارزیابی آسیب پذیری سیلاب در صورت وجود داده، همه مولفه های اثرگذار بر عوامل تشکیل و
تاب آوری و خسارات سیل در نظر گرفته خواهد شد. شاخص آسیب پذیری سیل (FVI) با در نظر گرفتن عوامل مرتبط با سیلاب، دیدگاهی منطقی با جزئیات مهم در زمینه تصمیم گیری و سیاست گذاری های کلان و محلی نسبت به میزان آسیب پذیری سیلاب را در یک منطقه فراهم می نماید. این شاخص برای هر یک از مولفه ها، معیارهایی را در سطح در معرض بودن، حساسیت و
تاب آوری ارائه می دهد که از مفاهیم اصلی در ارزیابی مخاطره سیل می باشد. با استفاده از رویکرد مذکور می توان در مناطق مختلف، میزان آسیب پذیری سیل را محاسبه نمود که مبنای اولویت بندی در مدیریت بحران و نیز اقدامات کنترلی در راستای کاهش اثرات مخرب این پدیده است. با توجه به وقوع گسترده سیلاب ها در مناطق مختلف کشور، استفاده از این رویکرد می تواند زمینه شناسایی مناطق آسیب پذیر را فراهم نموده و با اعمال اقدامات مدیریتی و برنامه ریزی اصولی در جهت کاهش خسارات و کنترل سیلاب گام برداشت.