معماری یخچال، شاهکاری در دل کویر

در بررسی و تحقیقاتی که توسط پژوهندگان و سیاحان پیرامون بافت قدیمی شهرها، بناهای تاریخی و محوطه های باستانی صورت گرفته است، معمولاً نظر آنها بیشتر به بناهای مذهبی چون مساجد، مدارس، بقاع متبرکه و یا کاخها ، سنگ نبشته ها و حجاری های کهن و نظایر آنها معطوف شده و به عناصر معماری دیگر مورد نیاز مردم ، کمتر توجه گشته است. هنوز بناهای بزرگ و زیبائی ، غریبانه در گوشه و کنار این خطه پهنا ور و به خصوص در پهن دشت کویر برپا ایستاده اند که سالیان سال، در برابر مرور زمان و سوانح طبیعی چون باد و باران و زلزله مقاومت کرده و امروز موجب تحسین و شگفتی معماران و علاقه مندان به میراث فرهنگی گشته اند. بنای یخچالهای قدیمی ، غریب ترین عناصر معماری هستند که نه تنها مورد بی مهری قرارگرفته، بلکه تقریباً به بوته فراموشی سپرده شده اند. در وجود یخچالها و تولیداتش که در قلب تابستانهای داغ و سوزان، خنکای آب گوارا را به درون خانه ها می کشاند، رمز و رازی وجود دارد که حکایت از معجز ه فروتنانه خشت خام و دستهای پرتوان معمار فرزان های می کند که به عشق خدمت به خلق، خشت بر خشت نهاده است. در سرتاسر خطه ایران زمین و به خصوص در مناطق گرم و خشک که دارای تابستانهای طاقت فرسا می باشند، یخ همواره از ضروریات مردم به شمار می رفته که علاوه بر خنک نمودن آب شرب، برای حفظ خوراکی ها نیز مورد استفاده قرار می گرفته است . برخلاف آب انبارها و برک ه های عمومی آب آشامیدنی در شهرها و روستاها که احداث آنها از مبانی خیرات محسوب می شده و ساختمان و آبش وقف بوده، یخچالها منابع درآمد زیادی برای صاحبانش به شمار می رفته اند. از پیشینه تاریخی یخچالها تا دوره صفوی اطلاعات دقیقی در دست نیست. هر چند در متون تاریخی و داستانها و اشعار قبل از دوره صفوی، سیاح فرانسوی « شاردن » استفاده از یخ به وفور یافت می شود؛ اما از نحوه تولید آن سخنی به میان نیامده است . قدیمی ترین مدارک ، مربوط به سفرنامه دوره صفوی می باشد. شاردن در سال 1076 هجری، در این سفرنامه به طرز تهیه یخ در یخچالهای شهر اصفهان پرداخته است . تصویری بدون شرح نیز از نمای عمومی شهر کاشان و یک یخچال قدیمی در این سفرنامه موجود است. معماری یخچالها و فن ساختمانی آنها به گونه ای است که دقت و نکته سنجی معماران این واحدها را به نکات عمده مهمی چون عایق کاری بنا، حفظ برودت مناسب جهت نگهداری یخ ، مصالح ساختمانی و چگونگی تهیه یخ می رساند. یخچالها متشکل از سه بخش می باشند: دیوار طویل سایه انداز، حوضچه های تولید یخ و مخزن یخ. مخازن یخ نیز خود به دو گون هاند: الف) مخازن گنبدی شکل به صورت پوشش بارک مخروطی. ب) مخازن تونلی شکل به صورت دهلیز مستطیل شکل دراز.