تجربیات موفق فرصت ها و چالشهای فرآوری و فن آوری بذر پنبه در ایران

پنبه یک گیاه دولپه و دارای تولید مثل جنسی و توسط دانه (بذر تکثیر می گردد. پنبه دانه جزو دانه های روغنی و از گروه بذور ارتودکس است. پنبه یک گیاه صنعتی است که کشت آن در درجه اول برای تولید الیاف و در درجه دوم برای تولید دانه و مصارف تغدیه ای انجام می گیرد. تقریبا به طور متوسط ۳۲ تا ۳۸ درصد وزن محصولی که از مزرعه پنبه برداشت می شود و به آن وش (Seed Cotton) می گویند، را الیاف و ۵۵ تا ۶۰ درصد را دانه تشکیل می دهد. در دنیا سالانه ۱ تا ۴ درصد از مجموع پنبه دانه های تولیدی حاصل از فرآیند پنبه پاک کنی به صورت بذری فرآوری و در زراعت پنبه مورد استفاده قرار می گیرد. پنبه دانه که حاصل از مرحله پنبه پاک کنی است، از سه قسمت لینتر (کرک)، پوسته و مغز دانه تشکیل شده است و به عنوان نهاده شروع کننده برای تولید بذر وارد مرحله بعدی فرآوری، یعنی فرآیند کرک زدایی می گردد. بی شکیلت پنبه دانه تولیدی به مراحل تولید و فرآوری آن در مزرعه و پس از آن در دو فرآیند صنعتی متعاقب آن که ذکر گردید مرتبط است. همچنین از تاثیر مراحل نگهداری و انبارداری این دانه روغنی نیز بر کیفیت بذر تولیدی نباید غافل شد. علاوه بر ژنتیک و بنیه ژنتیکی نهفته در خصوصیات توارثی رقم پنبه برای جوانه زنی و استقرار گیاهچه آن در مزرعه، عوامل محیطی شامل درجه حرارت، مقدار و کیفیت آب قابل دسترس، رطوبت، شوری خاک، اکسیژن و همچنین عوامل و تنش های زنده ای همچون عوامل بیماری زای خاکزاد و بذرزاد، آفات حشره ای ابتدای فصل می توانند بر مراحل جوانه زنی بذر و استقرار گیاه در مزرعه و بروز پتانسیل ژنتیکی رقم و نهایتا بر عملکرد آن تاثیر گذار باشند. همچنین نباید فراموش کرد که جوانه زنی این گیاه دولپه از نوع اپی جیل بوده و با مقاومت خاک هنگام خروج از آن و تشدید سایر تنش های زنده و غیرزنده ذکر شده، مواجه می شود. بنابراین شناسایی دقیق عوامل کاهنده کیفیت و کمیت بذر پنبه و بکارگیری فن آوری های جدید برای مراحل فرآوری آن و مسلح کردن بذور به مواد و پوشش هایی برای جلوگیری از خسارات این تنش ها و یا کاهش آن بسیار می تواند در بهبود سطح سبز مطلوب، گیاه عملکرد مزرعه و تولید این محصول در کشور کمک نماید. در این مقاله مروری ما با بررسی و مطالعه اقدامات و یافته های کنونی در خصوص موارد فوق سعی داریم علاوه بر ارائه تجربیات موفق در این خصوص در ایران، به توسعه آن کمک کنیم و همچنین با تکیه بر این تجربیات موفق و دانش موجود و یافته های تحقیقاتی، فرصت ها و چالش های پیشرو در این حوزه را معرفی و در برخی موارد یادآوری کرده و با ارائه پیشنهادهای کاربردی و عملیاتی، امیدواریم به ارتقاء کمیت و کیفیت تولید بذر پنبه در کشور.

کلیدواژه ها:

بذر پنبه ، پنبه پاک کنی ، فرآوری ، پوشش دهی ، جوانه زنی ، فن آوری ، کرک زدایی