مطالعات سند ملی آمایش سرزمین ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین

توسعه های چشمگیر اقتصادی و اجتماعی، مشکلات بحران آفرینی بر مدیریت محیطزیست ایجاد کرده است. این مشکلات شامل آلودگی محیطزیست جهانی، از بین رفتن تنوع زیستی، تخریب خاک و رشد بیرویه شهری است. در آن برهه از زمان، چالش بزرگی برای حل مسئله شروع شد اما سرعت بروز مشکلات بسیار جلوتر از سرعت شناخت محیطزیست، پایش اثرات، تجزیه و تحلیل، مدلسازی، ارزیابی و برنامهریزی بود. در چنین برهه ای، مدیریت محیطزیست مسئولیت هماهنگی بر توسعهها را بر عهده گرفت تا زندگی انسان با کیفیت بیشتر رشد پیدا یافته و از تخریب بیشتر زمین و عناصر آن جلوگیری شود. از مهمترین بخشهای مدیریت و برنامهریزی سرزمین، برنامهریزی محیطزیست در چارچوب آمایش سرزمین با پیشنیاز ارزیابی توان اکولوژیک محیطزیست است. ارزیابی توان اکولوژیک سرزمین، تعیین قدرت بالقوه و طبیعی سرزمین برای استقرار کاربری و فعالیتهای انسان است. برنامهریزی محیطی شامل تنظیم رابطه انسان، سرزمین و فعالیتهای انسان در زمین به منظور بهرهبرداری درخور، متناسب و پایدار از جمیع امکانات انسانی و فضایی در جهت بهبود وضعیت مادی و معنوی اجتماع در طول زمان است؛ به عبارت دیگر، برنامهریزی محیطی یعنی انتخاب کاربریهای صحیح در یک منطقه و یا یک حوضه آبخیز؛ بنابراین در فرایند آمایش سرزمین از یکسو با منابع طبیعی و بیولوژیکی سرزمین روبرو هستیم و از سوی دیگر با منابع اقتصادی و شرایط اجتماعی خاص سرزمین. در ادامه باید کاری را که در راستای پتانسیل منابع اکولوژیک سرزمین بوده و از نظر اقتصادی توجیهپذیر و از نظر اجتماعی قابلپذیرش باشد انتخاب کرد. طرحهای مدیریت پایدار و آمایش سرزمین بر پایه سنجش توان اکولوژیک با این هدف پایهریزی شده است تا توسعه بتواند در شرایط متعادل و متوازن گسترش یابد.
ارزیابی و تعیین توان اکولوژیک با معیارهای وابسته به منابع اکولوژیک سرزمین مرتبط است. در این مطالعه سنجش قابلیت سرزمین برای توسعه کاربریها در چارچوب معیارهای اکولوژیک مورد بررسی قرار گرفت. این سنجش برآیندی از ویژگیهای محیطی مانند اقلیم )دامنه دمایی، بارش و باد(، آب قابل برنامهریزی )آب شرب قابل برنامهریزی، آب قابل برنامهریزی برای کشاورزی و صنعت(، نوع سنگ، ویژگیهای خاک )منابع و استعداد اراضی، رده و تناسب خاک برای کشاورزی، عمق، حاصلخیزی، زهکشی و شوری خاک(، ناهمواریها )طبقه ارتفاعی و شیب(، پوشش گیاهی جنگلی و مرتعی )تیپ، انبوهی، درجه حفاظتی و تولید(، حیات وحش )تنوع گونهای، جمعیت، زیستگاهها( و پهنهبندی محدودیتها و مخاطرات سرزمین )محدودیتهای ناشی از حساسیتهای بومشناختی، حساسیتهای فیزیکی، مخاطرات محیطی و ناسازگاری کاربریها( برای استقرار هر یک از کاربریهای برشمرده است. از سوی دیگر ارزیابی توان اکولوژیک برای کاربریهای کلان توسعه )شامل کشاورزی آبی و دیم، مرتعداری، جنگلداری و جنگلکاری، آبزیپروری )پرورش میگو(، گردشگری گسترده و متمرکز، توسعه روستایی، توسعه شهری، توسعه صنعتی و حفاظت( بر اساس شاخصهای کمی و مکانی مطابق مدل معیارهای اکولوژیک سیستمی ارائه شده برای ایران که توسعه متعادل کاربریها را بر گستره سرزمین معلوم میسازد، سنجش و تصمیمگیری قرار گرفت. در این روش ارزیابی توان اکولوژیک متکی بر چند معیار ضروری برای توسعه مناسب کاربریها است و بر اساس وجود ویژگیهای مناسب مکانی به تصمیمگیری میرسد. لذا این فرایند جزو روشهای ارزیابی چندمعیاره مکانی محسوب میشود. ارزیابی توان اکولوژیک از روشهای ارزیابی قابلیت اراضی محسوب میشود و با روشهای ارزیابی تناسب اراضی تفاوت دارد. در مدل ارائه شده ارزیابی توان اکولوژیک کشور ایران، برآوردی از قابلیتها و محدودیتهای اراضی کشور برای توسعه کلان کاربریهای مورد تقاضا است. ارزیابی توان اکولوژیک با سنجش ویژگیهای اکولوژیک سرزمین توان محیط برای استقرار کاربریهای یاد شده را تعیین و درجهبندی میکند. لازم به ذکر است ویژگیهای اکولوژیک سرزمین شامل منابع اکولوژیک است و با منابع محیط زیستی تفاوت دارند. منابع محیط زیستی، علاوه بر منابع اکولوژیک منابع انسانی (کاربری، زیرساخت، واحدهای مدیریت، قوانین و مقررات، فناوری، سرمایه) را نیز شامل میشود که این دسته از منابع در فرایند ارزیابی توان اکولوژیک مداخله ندارند، ولی در صورت لزوم در ارزیابی توان محیط زیستی مداخله آنها مورد توجه قرار میگیرد.
ارزیابی توان اکولوژیک بر اساس معیارها و شاخصهای مکانی وابسته به منابع اکولوژیک تصمیمگیری و قابلیت سنجی برای استقرار فعالیتها و کاربریها صورت گرفت. سنجش تلفیقی کاربریهای توان سنجی شده همچنین اولویت و سازگاری کاربریهای توانسنجی شده را در چارچوب اهداف برنامهای و مدیریتی مشخص شد. نتایج در بخشهای کشاورزی گواه این ۱ درصد کشور( تعیین شد که بخش / است که ظرفیت توسعه کشاورزی آبی در کشور حدود ۸۸۱۰۱۸ کیلومتر مربع ) ۲۰ عمده توسعه متعادل آن در شمال، شمال شرقی، شمال غربی و غرب قرار دارد بخش وسیعی از اراضی کشاورزی آبی موجود در کشور در وضعیت نامتعادل قرار دارند که در سراسر جغرافیای کشور آن در شمال غربی و غرب گسترش دارند. ظرفیت ۰ درصد کشور( تعیین شد که بخش وسیعی از اراضی / توسعه کشاورزی دیم در کشور حدود ۸۴۸۴۱۰ کیلومتر مربع ) ۲۰ کشاورزی دیم موجود در کشور در وضعیت نامتعادل قرار دارند. ظرفیت توسعه جنگلداری چوبی )برداشت چوب( در کشور ۴ درصد کشور( و ظرفیت توسعه آبزیپروری )مزارع پرورش میگو( در کشور حدود ۰۰۲ / حدود ۸۹۰۳۱۲۱ کیلومتر مربع ) ۱۹ ۴ درصد کشور( تعیین شد که بخش بسیار کمی از آن در وضعیت متعادل قرار دارد. درنهایت منطبق بر / کیلومتر مربع ) ۴۹ نقشه تلفیق به دست آمده، ۰۱۲ پهنه دارای کاربریهای مختلف به دست آمده است که حدود ۸۲ پهنه به صورت تک کاربری هستند. همچنین حدود ۰۲ پهنه به صورت دو کاربری هستند و سایر پهنهها دارای بیش از ۲ کاربری هستند. بیشترین مساحت پهنه تلفیق مربوط به پهنه دارای کاربری PO۳, TO۲, AF است. کمترین مساحت پهنه تلفیق مربوط به پهنه دارای کاربری RA۲, IA, DF, PO۲, TO۲ است. در انتها نیز تحلیل توانهای ممکن، توسعه متعادل و بیتعادلی در توسعه کاربریها انجام شد؛ که نقشه توان سنجی شده بر اساس مدلهای توان اکولوژیک برای هر کاربری تهیه و در سامانه اطلاعات جغرافیایی با نقشه وضع موجود کاربریها همپوشانی میشود و مطابق روابط جبر بولین زیر، نقشه و مساحت توان ممکن، توسعه متعادل و توسعه نامتعادل هر کاربری به تفکیک هر طبقه شایستگی تعیین و مورد تحلیل قرار گرفت.