بررسی تاثیر ویژگی های توپوگرافی و خاک بر گسترش آبکندهای جبهه ای در کاربری کشاورزی، مطالعه موردی: استان ایلام

فرسایش آبکندی یک رخساره فرسایشی پر رسوب است که سهم عمده­ای در تخریب اراضی دارد. در منطقه مورد مطالعه به دلیل توسعه فرسایش آبکندی در اراضی کشاورزی، این پژوهش با هدف بررسی تاثیر ویژگی های توپوگرافیک شامل شیب-مساحت و عوامل خاکی بر گسترش آبکندهای جبهه ای در حوزه آبخیز سیکان واقع در استان ایلام انجام شد. به این منظور تعداد ۴۶ آبکند جبهه­ای انتخاب و خصوصیات مورفومتریک مانند شیب و مساحت بالادست آبکند در محل های اولیه و فعلی به وسیله دستگاه موقعیت یاب جهانی و شیب سنج سانتو برداشت شد. دو نمونه خاک ترکیبی از حوضه بالادست، کف و دیواره­های آبکند برداشت شد. سپس با استفاده از ماتریس هم بستگی و رگرسیون دو متغیره به بررسی عوامل موثر پرداخته شد. در بررسی وابستگی عوامل مورفومتریک آبکندها نتایج ماتریس هم بستگی نشان داد که با افزایش میزان شیب بالادست بر ارتفاع بالاکند افزوده می شود و در نتیجه آبکندهایی با حجم بالاتر تشکیل می شوند. همچنین، نتایج حاکی از آن است که شاخص مساحت بالادست به مساحت آغازین آبکندها می­تواند به عنوان شاخص مناسبی جهت تعیین مرحله توسعه آبکندهای جبهه­ای استفاده شود و رابطه معکوسی با شاخص عرض/عمق، طول و حجم آبکندها دارد. رابطه شیب-مساحت در منطقه مورد مطالعه منفی بوده و با افزایش مساحت، مقدار شیب کاهش می­یابد، مقدار نرخ کاهش برابر با ۰.۳۱ می باشد و می­توان عامل تشکیل بالاکند در منطقه مورد مطالعه را رواناب هورتونی دانست. آستانه توپوگرافی آبکندها در منطقه مورد مطالعه، حدود ۰.۴۰ می­باشد و مقدار آستانه متوسط آغاز آبکندها در شیب ۱۰ درصد حدود ۰.۵۰ هکتار که با کاهش شیب به حدود دو درصد، تا دو هکتار افزایش می­یابد و آستانه بحرانی در شیب دو درصد حدود ۰.۷۰ هکتار می­باشد. بررسی عوامل خاکی نشان می­دهد که افزایش مقدار ماده آلی خاک تنها عاملی است که می­تواند باعث افزایش مقدار آستانه تشکیل آبکندها شود و سایر عوامل خاکی نظیر بافت سبک خاک و افزایش شوری باعث افزایش حجم آبکند و در نتیجه افزایش میزان تولید رسوب می­شود. نتایج رگرسیون های دو متغیره نشان می دهد که حجم آبکندها در سطح معنی دار یک درصد عاملی وابسته به عمل تعریض می باشد و عرض بالا به تنهایی ۸۵ درصد از تغییرات حجم را تبیین می کند.

کلیدواژه ها:

آستانه توپوگرافی ، تخریب اراضی ، حوزه آبخیز سیکان ، خصوصیات مورفومتریک ، عوامل خاکی