آزار و اذیت کودکان در دنیای دیجیتال / صیانت فرهنگی مهم ترین اصل است

در حال حاضر با حضور پررنگ کودکان و نوجوانان در دنیای دیجیتال، آزار و اذیت یا زورگویی هایی که از طریق اینترنت و تلفن همراه اتفاق می افتد، بیشتر شده است. این موضوع که از آن با عنوان آزار و اذیت یا زورگویی اینترنتی نام برده می شود، می تواند در هر کجا، هر زمان و در مدت زمانی طولانی تکرار شود، چنان که کودک یا نوجوان احساس کند هیچ راه فراری ندارد و دچار آسیب های تلخ جسمی و روحی شود. البته شاید ما با خیلی از این نوع آزار و اذیت ها آشنا نباشیم و حتی شاید خود والدین و نزدیکان یک کودک در فضای مجازی رفتارهایی انجام دهند که حتی تصورش را هم نکنند مصداق کودک آزاری باشد، اما حقیقت این است که بر روح و روان کودکان تاثیرات منفی بسیاری برجای می ماند به طوری که ممکن است سال ها روان درمانی نیز نتواند آنها را به فضای سالم زندگی بازگرداند.

در واقع حضور بدون نظارت و بی وقفه کودکان و نوجوانان در دنیای دیجیتال و هجم بالای اطلاعات متنوعی که بی حد و مرز دریافت می کنند، می تواند زمینه ساز این آزار و اذیت باشد. در کنار آن انتشار اطلاعات شخصی کودکان در فضای عمومی اینترنت و نادیده گرفتن حریم شخصی آنها و هر نوع تلاش از سوی افراد و کاربران در شبکه های مجازی که شامل تولید محتواهای نادرست و آزاردهنده برای کودکان است و بعضا روی اهداف جنسی افراد با تمرکز بر کودکان از طریق اینترنت و بازی های آنلاین اتفاق می افتد نیز زمینه ساز آزار کودکان و نوجوانان است، اما نکته مهم این است که آزار و اذیت های آنلاین مستقیما روح و روان کودک یا نوجوان را هدف گرفته و چون در سال های رشد شخصیت او اتفاق می افتد، می تواند آینده اش را تحت تاثیر قرار داده و دچار مخاطره کند.

آمارها حاکی از آن است که آزارگران آنلاین اغلب به علایق کودکان توجه می کنند و با استفاده از موسیقی، بازی، قهرمانان فیلم ها و داستان ها و به طور کلی علایق کودکان سعی به جلب توجه و برقراری ارتباط با کودک کرده و باب گفتگو را باز می کنند یا زیر پست های کودکان در فضای مجازی اظهارنظر کرده و با آنها صحبت می کنند. حتی ممکن است برای کودک یا نوجوان هدیه یا نامه بفرستند و در مکالماتشان از محتواهای جنسی استفاده کنند یا عکس و فیلم های نامناسب برایش به اشتراک بگذارند. کودک آزار ممکن است کودک را از طریق محبت، اغفال، زورگویی یا اخاذی فریب دهد تا به اهداف پلیدش برسد؛ مثلا کودک را متقاعد کند در یک فعالیت جنسی آنلاین شرکت کند. حتی برخی از این آزارگران تلاش می کنند در ساعات مختلف شب یا روز با کودک و نوجوان تماس بگیرند، به ویژه زمان هایی که پدر و مادر در منزل نیستند، سرکار یا خواب هستند که اگر والدین بر فعالیت های اینترنتی فرزندانشان نظارت نداشته باشند، عواقب خطرناکی به دنبال خواهد داشت.

در برخی موارد کودک ممکن است شخصی را که برای او مزاحمت اینترنتی ایجاد می کند، بشناسد و یا شاید این ادامه ی آزار و اذیت و زورگویی غیراینترنتی همسالان آن کودک باشد و یا ممکن است فردی با حساب کاربری ناشناس یا جعلی مرتکب این کار شود و در تمام این موارد کودک به دلیل شرم یا ترس، از مطرح کردن آن با والدین یا معلم پرهیز کند. از آنجایی که کودکان بهای عاطفی گزافی را در این آزار و اذیت ها متحمل می شوند، والدین باید سعی کنند با کودکان ارتباط کلامی موثر و خوب داشته باشند تا کودکان در مواقع نیاز راحت و بدون شرم یا ترس با آنها صحبت کنند. کودکان باید نزد والدین احساس امنیت داشته باشند تا آرامش را در خانه و نزد والدین پیدا کنند نه بیرون و نزد غریبه ها!

ضروری است والدین با همراهی هوشمندانه و آگاهانه کودکان و نوجوانان در دنیای دیجیتال، به تغییر رفتارهای ناگهانی آنها، مشکلات فیزیولوژیک و روانی ، پرخاشگری و عصبانیت، افت تحصیلی، وابستگی شدید به ابزار دیجیتال، انزوا و دوری از همسالان، عدم اعتماد به نفس یا اعتماد به نفس کاذب و خودشیفتگی مشهود در کودکان و نوجوانان توجه کرده و در مواقع لازم و زمانی که نسبت به چیزی مشکوک شدند یا واکنش های احساسی یا اضطراب در کودکان مشاهده کردند، با حفظ آرامش و پس از کسب آگاهی لازم با یک مشاور خانواده، مددکار اجتماعی یا پلیس تماس گرفته و از عواقبش نترسند؛ چرا که در بسیاری موارد خانواده ها به دلیل ترس از آبرو این مسائل را کتمان کرده و باعث می شوند که این آزارگران آزادانه در جامعه و فضای اینترنت زندگی کرده و کودکان آنها نیز در ترس های مداوم تا بزرگسالی باقی بمانند. پس لازم است ضمن بالا بردن آگاهی، سواد دیجیتال و همدلی با کودکان و نوجوانان در دنیای دیجیتال جرات گزارش دهی در این گونه موارد را هم به کودک و هم به والدین بدهیم تا موضوع آگاهانه و قانونی بررسی شود.

کودک به چه کسی گفته می شود؟

در اصطلاح علم حقوق، »کودک یا صغیر به کسی گفته می شود که از نظر سن به نمو جسمانی و روانی لازم برای زندگی اجتماعی نرسیده باشد.» در ماده ۱ پیمان نامه جهانی حقوق کودک در تعریف کودک این گونه آمده است: کودک یعنی انسان زیر ۱۸ سال مگر که بر طبق قانون قابل اعمال، سن قانونی کمتر تعیین شده باشد. در اعلامیه حقوق کودک آغاز و پایان دوره کودکی را مشخص نکرده است و پیمان نامه نیز از مداخله در قانون محلی یا قانون بین المللی قابل اجرا اجتناب می کند تا به تحقق حقوق کودک کمک بیشتری کرده باشد به همین دلیل سایر دولت های عضو در تعیین حداقل حدود سنی باید به مصالح کودک توجه داشته باشند تا حداکثر بقاء و رشد کودک تضمین شود در قوانین ایران پایان دوران کودکی مشخص نشده است یک فرد را می توان در یک موقعیت کودک و در یک موقعیت دیگر بالغ تلقی کرد.

کودک در بدو تولد دارای حقوق اولیه ای است که داشتن، نام، ملیت، حفظ هویت و روابط خانوادگی است و در ماده ۷ پیمان نامه حقوق کودک به این حقوق اشاره شده است در قانون داخلی نیز در قانون ثبت احوال مصوب ۵۵ ماده ۱۰ و ۱۲ بر اهمیت ثبت ولادت اشاره کرده است.

به رغم اینکه در اسناد سازمان ملل متحد به ویژه کنوانسیون حقوق کودک ۱۹۸۹ میلادی، سن ۱۸ سال برای تشخیص کودک اعم از بزهکار و بزه دیده تعیین شده است، اما در نظام حقوقی ایران از یک سو، شاهد تفاوت هایی از لحاظ سن بزهکاری و بزه دیدگی هستیم و از سوی دیگر، سن بزهکاری و سن مسئولیت کیفری، از گذشته تا کنون دچار تغییرات و تحولاتی به این شرح بوده است که به رغم وجود ابهام در حوزه تعریف کودک بزه دیده در قوانین فعلی ایران، مطابق ماده ۱ قانون حمایت از کودکان و نوجوانان سال ۱۳۸۱ هجری شمسی، سن برخورداری کودکان و نوجوانان از انواع و اقسام حمایت ها و مساعدت ها در برابر سوء رفتارها و بزه ها، هجده سال است. این امر بیانگر این است که نظام حقوقی ایران در این باره همگام با یافته های علمی و کنوانسیون حقوق کودک ۱۹۸۹ میلادی است.

بزه در فضای مجازی یا جرم سایبری چیست؟

جرم سایبری نوعی از جرم است که با استفاده از رایانه، یا درون فضای سایبر و یا علیه رایانه دیگری واقع می شود. هرچه وابستگی انسان به رایانه، شبکه و اینترنت بیشتر شود، زمینه توسعه جرایم سایبری نیز آماده تر می گردد.

کودکان در فضای مجازی در معرض چه جرایمی قرار دارند؟

از جمله جرایمی که کودکان در فضای سایبری و مجازی در معرض آنها قرار دارند می توان به طور کلی به جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی که لازمه سن کودک است همچون؛ ۱. هرزه نگاری، ۲. قاچاق جنسی از طریق اینترنت، ۳. آزار و اذیت اینترنتی، ۴. توریسم جنسی، ۵. تقاضای جنسی، ۶. خشونت رسانه ای اشاره کرد.

علل بزه دیدگی کودک در فضای سایبری چیست؟

درباره این که چرا کودکان و نوجوانان در قبال جرایم و سوء استفاده ها خیلی آسیب پذیرند، می توان به برخی از مهم ترین دلایل آن اشاره کرد:

۱. ضعف فیزیکی؛

۲. فقدان آگاهی، تجربه و ضعف خودکنترلی؛

۳. نرمش ها یا ضمانت های اجرایی ضعیف علیه بزه دیدگی؛

۴. فقدان حق انتخاب برای کودکان در تعیین سرپرستشان یا موارد دیگر و یا ضعف توانایی آنها در انتخاب.

صیانت از هویت فرهنگی یکی از راهکارهای مقابله ای است.

پیش بینی، شناسایی و ارزیابی خطر وقوع جرم از یک سو و اتخاذ تدابیر و اقدام های لازم برای از بین بردن یا کاهش جرم در قالب برنامه ملی از سوی دیگر، از موثرترین روش های کاربردی پیشگیری از جرم به شمار می آیند. تدوین برنامه ملی پیشگیری از جرم، مستلزم فرآیندی است که با در نظر گرفتن آن، سازوکارهای مهار جرم در هر جامعه مشخص شده و سپس به اجرا در می آیند. در همین خصوص شرکت های امنیت خصوصی نیز از طریق مراقبت و نگهبانی و ساز و کارهای کنترل ورودی ها و هشداردهنده ها، در پیشگیری از جرم مشارکت می کنند. در واقع پیشگیری از جرم گاهی آگاهانه و گاهی به طور ناخودآگاه توسط واحدهای تامین امنیت ادارات و پلیس اعمال و اجرا می شود. راهکارهای مقابله ای برای این موضوع را می توان به ۴ دسته تقسیم کرد: ۱. صیانت از هویت فرهنگی ۲. ایجاد احساس و امنیت عمومی ۳. قانون گرایی ۴. پیشگیری وضعی.

فرهنگ مقوله دیرپایی است که درگذر زمان های بسیار دور ضمن ساخت و ساز زندگی انسان ها، سبب قوام ملت ها یا ریشه های قومی گوناگون بوده و هم اکنون نیز تعیین کننده رفتارهای مطلوب اجتماعی محسوب می شود. ارتباطات اجتماعی امروزه نیز شکل جهانی به خویش گرفته و تاثیر بسیار زیادی در پیامدهای فرهنگی کشورهای مختلف جهانی از جمله ایران داشته است. عوارض حاصل از فرهنگ جهانی همواره خوشایند نیست و با توجه به عرف ملت ها رسوبات سختی را به جای می گذارد و سپس موجبات پدیدار شدن سیلاب های فرهنگی می شود، که یک وجه بسیار خطرناک آن هجمه فرهنگی محسوب می شود و راهکار مقابله از نوع فرهنگ ابتدا شناخت ابعاد فرهنگی جامعه و عملکردهای آن به طور دقیق و علمی است و می توان گفت؛ تکنولوژی بیشتر از آن که ذاتا فناورانه باشد ماهیتی اخلاقی و فرهنگی و انسانی دارد و تکنولوژی به خودی خود مخرب نیست و نحوه استفاده از آن بسیار مهم است.

در راستای بالا بردن سطح دانش عملی و فرهنگی و حقوقی پیشنهادات زیر ارائه می شود:

۱. بررسی بسیار دقیق انواع بزه های موجود در فضای مجازی که کودکان و نوجوانان را هدف خود قرار داده اند.

۲. بررسی انگیزه ها و اهداف اعمال بزه بر کودکان در فضاهای مجازی برای پیشگیری از وقوع آنها.

۳. بررسی روش های جلوگیری از وقوع جرایم رایانه ای از طریق آموزش ابعاد حقوقی این جرم و فرهنگسازی در این زمینه.

۴. برگزاری کارگاه های رایانه و حقوق برای دانش آموزان و والدین و فرهنگسازی در این زمینه.

۵. آگاهی دادن به خانواده ها برای محافظت و نظارت مناسب از کودکان خود در فضاهای مجازی و بالا بردن سطح سواد دیجیتال آنها.

۶.شناخت و بهبود نقاط ضعف قانونی مقابله با چنین جرایمی.

کودکان و نوجوانان به عنوان یکی از مهمترین و در عین حال آسیب پذیرترین اقشار جامعه همواره به نحو جدی در معرض انواع بزه دیدگی و صدمات جبران ناپذیر جسمی، روانی، اجتماعی و... قرار داشته اند و به لحاظ شرایط ویژه و کاربرد وسیع فناوری های نوین اطلاعات و ارتباطات در عصر حاضر، بیش از هر زمان دیگر در معرض خطر قرار گرفته اند. نتیجه این امر، تایید و تاکید نظام های حقوقی و اجتماعی مختلف، اعم از داخلی و بین المللی بر اصل لزوم حمایت ویژه از کودکان و نوجوانان است. تحولات همه جانبه عصر حاضر در زمینه های اقتصادی، اجتماعی، جرم شناسی و... در پیوند با آموزه های مذهبی و تلاش های مستمر مصلحان اجتماعی و فرهیختگان منجر به انقلاب عظیمی در نگرش به جایگاه کودکان و نوجوانان شده و گشایش افقی جدید از لزوم حفظ کرامت انسانی، حمایت از ابعاد مختلف حقوق کودک و نوجوان و حریم خصوصی آنان، به عنوان سرمایه گرانبهای حال و آینده آنها از جمله اموری هستند که در قلمرو فضای مجازی، زمینه ساز بزه دیدگی کودکان و نوجوانان از طریق نقض حقوق آنها می شود. در مورد حفظ حقوق کوکان و نوجوانان در فضای سایبر، برخی کشورها نظیر آمریکا دارای قوانین متنوعی هستند که در مطالعات علمی و تدوین قوانین می تواند مورد توجه قرار گیرد.

در پایان، توجه به این نکته مهم است که اگر تا دیروز قتل و سایر جرایم علیه تمامیت جسمی از اهم جرایم علیه اشخاص بوده و معمولا در نظام های مختلف بیشترین مجازات را دربرداشته، اما امروزه با پدیداری فناوری های نوین جلوه جرایم نیز دگرگون شده و به همین جهت باید حمایت از ارزش های مختلف به نوعی عادلانه و هماهنگ ارزش گذاری شود به ویژه آن که در منابع غنی فقه اسلامی قواعد و احکام مرتبط با این گونه امور وجود دارد و انطباق آن با فرهنگ اجتماعی ممکن است. سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی یکی از مهمترین سندهایی است که در راستای رها بودن فضای مجازی تدوین شده چرا که بر آسیب پذیرترین بخش جامعه که کودکان هستند تاکید داشته و برای کاهش آسیب پذیری در این حوزه موثر است. در این سند، سیاست های کلان، اقدامات کلان و تقسیم کار ملی در حوزه مدیریت و راهبری، ایجاد محیط صیانت شده، توسعه محتوا و خدمات رده بندی شده، حمایت و مراقبت، فرهنگسازی و ارتقای سواد فضای مجازی و تعاملات بین الملل تبیین شده است.

محمدمهدی سیدناصری، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حوزه حقوق کودکان

---