رسانه و تاب آوری فرهنگی؛ پیوندی راهبردی برای جوامع پایدار

رسانه و تاب آوری فرهنگی؛ پیوندی راهبردی برای جوامع پایدار

ضرورت بازاندیشی در نقش رسانه و فرهنگ

دکتر علیرضا صارمی 

در دنیای پیچیده و پرتحول امروز، جوامع بیش از هر زمان دیگری با بحران های گوناگون از جمله تغییرات اقلیمی، بحران های اقتصادی، جنگ های منطقه ای و تهدیدات فرهنگی روبه رو هستند. در چنین شرایطی، تاب آوری فرهنگی به عنوان یک مفهوم کلیدی برای بقا و پایداری اجتماعی اهمیت ویژه ای یافته است. از سوی دیگر، رسانه ها با گستره نفوذ بی سابقه خود در شکل دهی افکار عمومی، انتقال ارزش ها و بازنمایی بحران ها، نقشی تعیین کننده در تقویت یا تضعیف این تاب آوری دارند. ترکیب این دو عنصر—یعنی رسانه و تاب آوری فرهنگی—نه تنها یک پیوند نظری، بلکه یک ضرورت راهبردی برای دستیابی به جوامعی پایدار و توانمند در مواجهه با بحران ها است.

رسانه به عنوان موتور محرک تاب آوری فرهنگی
رسانه های جمعی و دیجیتال در جهان معاصر، به مثابه آینه ای از فرهنگ عمل می کنند و در عین حال قدرت تغییر آن را نیز دارند. وقتی جامعه ای با بحران هویت یا تهدیدات فرهنگی مواجه می شود، رسانه ها می توانند با بازنمایی دقیق ارزش های بومی، زبان مادری، آیین ها و سنت ها، در تقویت حس تعلق و هویت فرهنگی نقش آفرینی کنند. برای مثال، بازتاب داستان های بومی، موسیقی های محلی و سبک های زندگی سنتی در رسانه های ملی و حتی شبکه های اجتماعی، نوعی سرمایه فرهنگی تولید می کند که در برابر نفوذ فرهنگ های یکسان ساز جهانی مقاومت ایجاد می کند. این همان تاب آوری فرهنگی است که به جوامع اجازه می دهد در برابر فشارهای بیرونی ایستادگی کنند و ضمن حفظ ریشه های خود، مسیر نوگرایی را نیز طی نمایند.

پیوند رسانه های نوین با هویت فرهنگی در عصر دیجیتال
با گسترش اینترنت و شبکه های اجتماعی، تعریف رسانه به شدت تغییر یافته است. امروزه هر کاربر می تواند تولیدکننده محتوا باشد و همین امر فرصت و تهدیدی همزمان برای فرهنگ ها ایجاد کرده است. از یک سو، محتواهای سطحی و تجاری می توانند منجر به فرسایش هویت فرهنگی شوند؛ از سوی دیگر، همین ابزارها فرصت بی نظیری برای بازآفرینی و معرفی فرهنگ های محلی به مخاطبان جهانی فراهم کرده اند. برای نمونه، بسیاری از جشنواره های فرهنگی یا میراث ناملموس مانند موسیقی فولکلور یا غذاهای سنتی، از طریق ویدئوهای کوتاه و پادکست ها به میلیون ها کاربر در سراسر دنیا معرفی می شوند. این روند نشان می دهد که رسانه های نوین می توانند موتور محرک تاب آوری فرهنگی باشند، به شرطی که تولیدکنندگان محتوا به رسالت هویتی و اجتماعی خود آگاه باشند.

نقش رسانه در مدیریت بحران های اجتماعی و فرهنگی
یکی از ابعاد مهم تاب آوری فرهنگی، توانایی جامعه در مواجهه با بحران هاست. رسانه ها در این زمینه نقشی دوگانه ایفا می کنند: از یک سو، می توانند با بازنمایی افراطی بحران ها، ترس و اضطراب عمومی را افزایش دهند و موجب تضعیف انسجام اجتماعی شوند؛ از سوی دیگر، با ارائه روایت های امیدبخش، آموزش مهارت های سازگاری و بازتاب نمونه های موفق تاب آوری، می توانند به انسجام جامعه کمک کنند. تجربه کشورهایی که در برابر بلایای طبیعی یا بحران های سیاسی توانسته اند تاب آور باقی بمانند، نشان می دهد که رسانه های مسئولیت پذیر با تولید محتوای راهبردی می توانند به بازسازی سرمایه اجتماعی و فرهنگی کمک شایانی کنند.

رسانه و پایداری اجتماعی؛ از هویت تا توسعه
پیوند میان رسانه و تاب آوری فرهنگی، نه تنها برای حفظ هویت، بلکه برای تحقق پایداری اجتماعی نیز ضروری است. جوامعی که هویت فرهنگی خود را از طریق رسانه تقویت می کنند، در برابر نفوذهای فرهنگی خارجی، شکاف های نسلی و تغییرات سریع جهانی مقاوم تر خواهند بود. این تاب آوری موجب می شود مسیر توسعه پایدار نیز هموارتر گردد، زیرا جامعه ای که به سرمایه فرهنگی خود اعتماد دارد، در فرآیندهای اقتصادی، آموزشی و زیست محیطی نیز همبستگی بیشتری نشان می دهد. به بیان دیگر، رسانه به عنوان ابزار توانمندساز فرهنگی، می تواند پلی میان سنت و مدرنیته ایجاد کند و شرایط را برای توسعه متوازن فراهم سازد.

چالش ها و موانع در پیوند رسانه و تاب آوری فرهنگی
البته تحقق این پیوند راهبردی بدون چالش نیست. یکی از موانع اصلی، سلطه رسانه های جهانی و الگوریتم های تجاری شبکه های اجتماعی است که غالبا محتوای عامه پسند و سرگرمی های سطحی را برجسته می کنند. این وضعیت می تواند به حاشیه راندن محتوای فرهنگی اصیل منجر شود. از سوی دیگر، ضعف سواد رسانه ای در میان بخش زیادی از جوامع، امکان بهره گیری خلاقانه از رسانه ها برای تقویت تاب آوری فرهنگی را محدود می کند. همچنین، تمرکز قدرت رسانه ای در دست گروه های خاص و نبود سیاست های حمایتی کارآمد، می تواند مانعی بر سر راه تولید محتوای فرهنگی پایدار باشد. بنابراین، برای تقویت این پیوند، باید به آموزش سواد رسانه ای، سیاست گذاری فرهنگی و حمایت از رسانه های مستقل و بومی توجه ویژه داشت.

رسانه و تاب آوری فرهنگی دو روی یک سکه اند که هر دو برای دستیابی به جامعه ای پایدار و توانمند ضروری اند.

 رسانه ها با بازنمایی هوشمندانه ارزش های فرهنگی، آموزش مهارت های تاب آوری و ایجاد روایت های امیدبخش، می توانند سرمایه ای عظیم برای جوامع خلق کنند. از سوی دیگر، تاب آوری فرهنگی تضمین می کند که جامعه در برابر بحران ها و تهدیدات، قدرت ایستادگی و بازسازی خود را داشته باشد.

 بنابراین، سیاست گذاران، نخبگان فرهنگی و فعالان رسانه ای باید این پیوند راهبردی را جدی گرفته و با ایجاد زیرساخت های مناسب، از آن برای تحقق جوامع پایدار، مقاوم و پویا بهره ببرند.