صد سال پژوهش با تاریخ نگاران استان بوشهر

صد سال پژوهش با تاریخ نگاران استان بوشهر

(تقدیم به روح بلند استاد الله کرم لیراوی پژوهشگر فقید)

امید زاهد

به جای مقدمه

بهمن ماه سال 1395 که دکتر ویلم فلور – مستشرق هلندی – به بندر بوشهر سفر کرد، این پرسش را با وی در میان گذاشتم، که آیا نسل جدید مستشرقین همچون شما و دیگران، مشتاقانه و عالمانه به تاریخ ایران با نگاهی عاشقانه خواهند نگریست و پژوهش خواهند کرد؟ و آیا خود را مانند شما مجنون، و ایران را لیلی خواهند نامید؟ دکتر فلور گفت: امروز، تاریخ به خواست کسانی نوشته می شود، که بودجه و سرمایه در اختیار این نسل از پژوهشگران قرار می دهند! مثلا همین کشورهای حوزه خلیج فارس به دانشگاههای معتبر جهان پول های خوبی پرداخت می کنند که برایشان تاریخ بنویسند!

با این مقدمه باید گفت، آن ایام و آن نسل از مستشرقین که برای سفری تحقیقاتی می آمدند و عاشق کشوری می شدند و تاریخش را می نوشتند، با گسست های سیاسی کشور ما به سرعت طی شد. اما و اگرهای فراوانی نیز به پژوهشهای آنان روا داشتیم و اما ادامه سیر پژوهش این نسل از مستشرقین، بی گمان به آینده گفتار، کردار و پندار ما در ارتباط و گفتگو با جهان بستگی مستقیم خواهد داشت.

بوشهر بهشت تاریخ نگاران

اگر باستان شناسان شهرهایی را به عنوان بهشت باستان شناسی در نظر دارند، باید بگویم بوشهر ما به راستی بهشت تاریخ نگاران است. از کهن ترین روزگاران بوشهر ما، در صفوف نخست تاریخ ایستاده و حضور دارد. این حضور البته به خامه قلم نسل هایی بوده که از صد سال پیش تاکنون و از زمان انتشار آثار مکتوب تجلی یافته و امروز به مثابه امانتی در دستان ماست. در این مجال اندک سعی شده نگاهی اجمالی به کارنامه تاریخ نگاری در استان بوشهر در بیش از صد ساله گذشته داشته باشیم.

نسل اول

آنچه در آثار نسل اول تاریخ نگاران استان بوشهر (بیشتر دوره قاجاریه) هویداست، به مقضای حال و احوالات و به شرح حال و سفرهای خود پرداختن و در واقع دیده ها و شنیده های خود را روایت کردن است. این نسل زندگانی خصوصی و زندگی شخصی و در واقع نسب شناسی افراد و شخصیت های برجسته را در نظر داشتند. شکایت از زمانه و روزگار و حتی افراد و اشخاص را پیش چشم داشتند. از پیشگامان تاریخ نگاری در استان بوشهر محمد علی خان سدیدالسلطنه بندرعباسی به شمار می رود. که آثار او چراخ راه مطالعات خلیج فارس شناسی و بوشهرشناسی است. شیخ محمد حسین سعادت، آیت الله سید عبدالله بلادی، میرزا حسین معتقد اهرمی، میرزا جعفر حقایق نگار خورموجی، محمدرضا اصلاح بوشهری، میرزا محمد خان بهادر منشی بوشهری، از دیگر افرادی هستند که در نسل اول تاریخ نگاران استان بوشهر قرار دارند. ناگفته نماند معین التجار بوشهری اولین کتاب را در زمینه خلیج فارس شناسی با عنوان «تذکره للمتقین»(تفصیل جزیره هرمز) سال 1329ه.ق به چاپ رساند و نام خود را در شمار نخستین کسانی که کتاب درباره خلیج فارس نوشت، ثبت کرد. اما جالب توجه است که در میان این نسل خان های دست به قلم هم بودند. از جمله محمد باقرخان تنگستانی و الله کرم خان حیات داودی که به استقبال تاریخ رفتند. از طرفی هم باید از غضنفرالسلطنه برازجانی و محمد خان دشتی که دارای ذوق ادبی بودند، یاد کرد.

نسل دوم

این نسل هم عصر با آغاز پژوهش های اصیل و علمی ایرانی (دوره پهلوی) در سراسر کشور بودند، نگاه تیزبینانه و محققانه ای به تاریخ داشتند. برخی از این نسل، شرح حماسه ها و دلاوری ها و خاطرات دوران زندگی خود را با حسرت روزگار سپری شده دنبال می کردند. این نسل به ویژه به تاریخ جنوب از دیدگاه مبارزان محلی و استعمارگران انگلیسی پرداختند و چنان پیش رفتند که در تدوین تاریخ شفاهی به افسانه نزدیک و البته خالق رمان های تاریخی ماندگار شدند. امروزه با نگاهی به این آثار، پی می بریم که حس وطن خواهی و وطن دوستی در این پژوهش ها در اوج خود قرار دارد. تاریخ شفاهی ثبت شده این نسل پر تلاش، یگانه منابع فارسی و ایرانی ما از زبان شاهدان و راویان تاریخ جنگ جهانی اول را در جنوب ایران (بوشهر) در بر می گیرد. این نسل وارث تاریخ پرشکوه بوشهر است که برخی در آثار خود با حس دریغناکی (نوستالژیک) به روایت تاریخ بوشهر پرداختند. از آن جمله می توان به اسماعیل رائین، علی دشتی، محمد بحرانی، محمد حسین رکن زاده آدمیت، علیمراد فراشبندی، اسماعیل نورزاده بوشهری، عبدالرحیم جعفری، عبدالله دشتی، سردار فولادی، محمد کرمپور و... اشاره کرد. البته نباید از آثار ادبی صادق چوبک و رسول پرویزی غفلت کرد. رمان تنگسیر از چوبک به راستی برگ زرینی از تاریخ مردم بوشهر را روایت می کند و داستان های رسول پرویزی آیینه تمام نمای زندگی و زمانه مردم ساده دل جنوب است.

نفر وسط اسماعیل رایین نویسنده کتاب فراموشخانه و فراماسونری در ایران و کتاب دریانوردی ایرانیان

نسل سوم

این نسل در واقع به برداشت کاشته های دو نسل پیش از خود پرداخته است. غالب پژوهش ها محققانه، علمی و مستند و بدور از حدس و گمان است. این نسل با دسترسی به بایگانی های راکد در مراکز علمی مانند: سازمان اسناد و کتابخانه ملی، موزه و مرکز اسناد مجلس، مرکز پژوهش های وزارت خارجه به پژوهش های تازه روی آورد. در این میان بودند افرادی که تحصیلات تخصصی رشته تاریخ نداشتند، اما کارهایی کردند کارستان و ماندگار در تاریخ بوشهر و خلیج فارس که هر یک برگی از تاریخ پر افتخار این دیار است. 

---

 

گفتنی است تاسیس مرکز مطالعات بوشهر شناسی (بعدها بنیاد ایران شناسی شعبه بوشهر) در دهه 1370 با مدیریت زنده یاد حجت الاسلام سید محمد حسن نبوی و در دوره بعد با مدیریت دکتر عبدالکریم مشایخی با بیش از 70 جلد کتاب جدید بر اساس اسناد نو یافته و برگردان و ترجمه آثار انگلیسی، آلمانی و عربی به فارسی، مشتاقان زیادی را به حوزه پژوهش در تاریخ و فرهنگ استان بوشهر سوق داد. از افراد شاخص و صاحب تالیف در این میان این نسل می توان به افراد زیر اشاره کرد:

حجت الاسلام سید محمد حسن نبوی، دکتر عبدالکریم مشایخی، سید قاسم یاحسینی، دکتر عبدالرسول خیراندیش، حیدر عرفان، دکتر غلامحسین نظامی، دکتر سید جعفر حمیدی، دکتر سید احمد کازرونی، دکتر رضا دشتی، دکتر احمد دشتی، زنده یاد حسن زنگنه (مترجم)، دکتر ایرج نبی پور، دکتر داود یحیایی، دکتر عباس عاشوری نژاد، دکتر علیرضا خلیفه زاده، دکتر حبیب الله سعیدی نیا، دکتر حمید اسدپور، زنده یاد دکتر الله کرم لیراوی، دکتر هیبت الله مالکی، بهرام شفیعی، شادروان محمد جواد فخرایی، مهدی فتوت، فاطمه مومنی، عبدالحسین احمدی ریشهری، خورشید فقیه، علیرضا مظفری زاده، مانا یاد سروش اتابک زاده، مرتضی کرمی، حیدر قائدی، غلامحسین دریانورد، اسماعیل شهرسبزی، اکبر صابری، حبیب قاسمی، رضا معتمد، علی حق شناس، غلامحسین هادی نژاد دشتی، حمید موذنی و ... .

 سومین سمینار فارس شناسی آبان 75 شیراز دکتر غلامحسین نظامی- حسن زنگنه- دکتر محمد ابراهیم باستانی پاریزی و دکتر عبدالکریم مشایخی

به یاد دکتر الله کرم لیراوی؛ پژوهشگر، تاریخ نگار و مردم شناس

در گام نخست و با سیری در پژوهش های استاد لیراوی، به عمق عشق و علاقه وی به تاریخ و به ویژه فرهنگ بومی و سنتی استان بوشهر پی می بریم. با این وجود، آثار دکتر لیراوی را در سه بخش می توان بخش بندی کرد. این آثار شامل: آثار دانشگاهی، آثار پژوهشی و تحقیقات تاریخ محلی و آثار فولکلوریک و ادبیات عامیانه است. استاد لیراوی که دانشجویان زیادی از خرمن علم و دانش او در محیط و فضای آموزشی – دانشگاهی استان بوشهر برخوردار بودند، یکی از کتب دانشگاهی به نام راهنمای جامع متون اسلامی را برای تسهیل یادگیری دانشجویان به صرف و نحو عربی، ترجمه و به حل تمرینات آن کتاب آموزشی مبادرت کرد.

اما به راستی یکی از دغدغه های اصلی دکتر لیراوی را بایست تاریخ محلی و توجه ویژه به ادبیات عامیانه استان بوشهر دانست. ایشان از جمله افرادی هستند که آگاهانه و مشتاقانه به جمع آوری و تدوین فرهنگ مردم استان همت گماشت. این کتابها شامل: شاهنامه سرایی و گامی در تاریخ معاصر شهرستان دیلم، شاهنامه سرایی و شاهنامه خوانی در جنوب ایران، قصه های زیبای جنوب، فرهنگیاران و فرهنگ مردم، هنر های محلی، کار های دستی و وسایل قدیمی در فرهنگ بومی و سنتی، غذا ها، شیرینی ها، پوشاک ها؛ آشنایی با گویش های محلی در غذا ها، شیرینی ها و پوشاک ها،گویش و ادبیات فرهنگ مردم لیراوی و دیلم درباره گویش و ادبیات مردم دیلم بویژه دهستان لیراوی، گیاهان دارویی و خوراکی در فرهنگ بومی و سنتی، هفتاد ورزش بازی سرگرمی در فرهنگ بومی و سنتی، 60 حکایت، متل در فرهنگ بومی و سنتی، ض‍رب ال‍م‍ث‍ل ه‍ا چ‍ی‍س‍ت‍ان ه‍ا ت‍ک‍ی‍ه ک‍لام ه‍ا در ف‍ره‍ن‍گ ب‍وم‍ی و آش‍ن‍ای‍ی با گ‍وی‍ش‍ه‍ای م‍ح‍ل‍ی ، خورشید آفرین و فلک ناز و... می باشد.

دکتر الله کرم لیراوی

صد افسوس که چه زود، شمع وجود استاد به خاموشی گرایید و ما از ادامه پژوهش ها و تحقیقات جدید ایشان محروم شدیم با این حال، امروز گنجینه ای از خرمن دانش و معرفت استاد لیروای که میراث واقعی اوست، در اختیار پژوهشگران فرهنگ مردم قرار دارد. قدر مسلم پژوهش ها و تحقیقات دکتر لیراوی، چراغ راه مطالعات مردم شناسی استان بوشهر است و از جمله منابع ارزشمند پژوهشی است که محل رجوع دانشجویان در زمان حاضر و در سالهای پیش رو خواهد بود.

چشم انداز پیش روی نسل های آینده

نسل کنونی که در واقع ادامه دهنده پژوهش های گذشتگان است، با نگاهی تخصصی تر و جزئی تر به سراغ تاریخ باشکوه بوشهر خواهد رفت. این بار همچون یک جراح و متخصص حرفه ای مو به مو تاریخ بوشهر را شکافته و کم و کاستی را شناسایی و به نگارش دانشنامه های علمی و تخصصی روی خواهد آورد. چنانچه در دهه 90 خورشیدی حوزه هنری بوشهر در این راستا بیش از 80 عنوان کتاب را روانه بازار کتاب کرد. اقدامی که به تازگی همچنان حوزه هنری بوشهر با قالبی جدید با عنوان شناختنامه فرهنگ، هنر و تمدن استان بوشهر به سراغ آن رفته است.

البته تاریخ شفاهی و محلی همچنان از جذاب ترین موضوعاتی است که می تواند همچنان طرفداران تاریخ و فرهنگ استان را دلگرم کرده و رغبت انگیز شود. تاریخ محلی و جمع آوری فرهنگ عامه و تک نگاری ها همچنان از سوژه های مورد استقبال مردم است.

اکنون با گذشت صد سال، ما شاهد انبوهی داده ها و اطلاعات از تاریخ استان بوشهر هستیم. برای فرار از روزمرگی و رهایی از بن بست های پیش رو و قابل پیش بینی، چیزی که بیشتر در تاریخ بوشهر امروز نیاز مبرم و اساسی داریم، تحلیل جامعه شناسی، کاربرد نظریه­ های علوم اجتماعی و پژوهش های میان رشته­ ای است. رویکرد تازه و جدیدی که باید سید قاسم یاحسینی را از پیشقراولان آن به شمار آورد. تازه های نشر از این نویسنده پر تلاش بوشهری، رویکرد جدید و متفاوتی را ارائه داده و در قالبی جدید و با یافته هایی جدیدتر به روایت تاریخ بوشهر می پردازد. با این تفاسیر زحمات صد ساله این نسل های پر تلاش را ارج نهاده و امیدواریم در آینده این راه پر فراز و نشیب را به سلامت به نسل پس از خود بسپاریم.