گذری بر کتابشناسی کودکان در بوشهر

مقدمه

در استان بوشهر در میان نویسندگان و شاعران بزرگ و نام آشنای جنوبی وقتی ایرج صغیری در مجموعه داستان«خالو نکیسا، بنات النعش و یوز پلنگ»( سال انتشار1369) داستان دی حلیمو و بچه هایش را روایت می کند، وقتی رسول پرویزی قصه عینکم و زنگ انشاء و خاطراتش در کتاب شلوارهای وصله دار را ورق می زند، وقتی فاطمه( فطوم) بلادی برای دخترش فائزه و در حسرت دیدار او مجموعه شعر فائزه(سال انتشار 1356) را می سراید، وقتی منوچهر آتشی ترانه کودکانه یک مرغ سبز و زیبا را می سراید، هر کس به دنبال پیدا کردن خود در آیینه دوران کودکی است تا دوباره به کودک درون خود باز گردد. با این مقدمه کوتاه، کتابشناسی کودکان در استان بوشهر را می توانیم بر اساس محتوای آثار نویسندگان استان در چند بخش رده بندی کنیم:

1. کتب آموزشی و تعلیمی قدیم

2. نگارش کتاب ها و ترجمه هایی با درون مایه های افسانه، قصه، مثل و ترانه

3. کتاب هایی با رویکرد دینی و مذهبی( داستان های قرآنی)

4. کتاب های آموزشی با رویکرد رفتار درمانی و روانشناسانه

5. کتاب هایی که در حوزه ادبیات عامیانه نوشته شده و غالبا متن اصلی افسانه های پیشینیان است.

«کتابشناسی کتابهای کودک و نوجوان در ایران با کتاب های دوره ی بعد که از سال ۱۳۲۰ آغاز می شود، تفاوت دارد. کتاب های آن دوران، به ویژه دوره ی چاپ سنگی را می توان به ۳ گروه بزرگ رده بندی کرد: گروه اول کتاب های چاپ سنگی کودکان چاپ چاپخانه های دولتی، یا درباری، مانند "تادیب الاطفال" نوشته ی مفتاح الملک که مجموعه حکایت هایی با اندورنه ی آموزشی و اخلاقی هستند .گروه دوم کتاب های چاپ سنگی با شکل و هدف آشکار درسی – آموزشی است که در بیشتر موارد نویسندگان آنها از آموزگاران و مدیران مدارس جدید بودند. کتاب های گروه سوم کتاب های کم ورق، با کیفیت چاپ پایین و ارزان قیمتی هستند که کودکان مکتب خانه ای در مکتب خانه ها می خواندند. اندرونه ی بیشتر آن ها را قصه های عامیانه، داستان ها و روایت های مذهبی تشکیل داده اند. به این ترتیب در این دوره مرز مشخصی میان کتاب های درسی یا کمک درسی و کتاب های ادبی وجود نداشت.( برگرفته از کتاب کتابشناسی کودک و نوجوان، کانون پرورش فکری کشور)

کتب آموزشی و تعلیمی قدیم

کتاب «پنجاه سئوال در تعلیم اطفال» آیت الله سید عبدالله بلادی بوشهری در سال 1334 قمری در واقع رساله ای است درباره تعلیم اطفال که به صورت پرسش و پاسخ با موضوع اصول و فروع دین اسلام نوشته شده است، از این کتاب به عنوان نخستین کتاب کودکان در موضوع دینی و مذهبی در استان بوشهر می توان نام برد. به نوشته سید قاسم یاحسینی در مقدمه تجدید چاپ این کتاب در سال 1382 خورشیدی: «رساله تعلیم اطفال در سال 13 ه.ق در شیراز در قطع پالتویی با چاپ سنگی در تیراژ هفتصد نسخه در 14صفحه به چاپ رسید و از آن پس تاکنون به صورت مستقل تجدید چاپ نشده است. همچنین حجت الاسلام شیخ محمد فولادی در کتابی مستقل شرح مفصلی بر کتاب تعلیم اطفال آیت الله بلادی نوشته و با عنوان «زلال عقاید» در سال 1378 خورشیدی منتشر کرده است.»

همچنین از میان کتاب های تالیف شده در مدرسه سعادت بوشهر –مادر مدارس جنوب ایران - می بایست به کتاب «میزان التعلیم» در 5 جلد اشاره کرد. این کتاب( جلد چهارم) توسط شیخ عبدالکریم سعادت در سال 1342 قمری تالیف شده و در بمبئی و در چاپخانه مظفری منتشر شده است. مطالب کتاب بیشتر مباحث علمی، ادبی و فرهنگی و دینی است. جالب آنکه در جلد چهارم از این کتاب بعد از آنکه به حس کنجکاوی و پرسشگری کودکان اشاره می شود گفتگوی سعید و مادرش، درباره شناخت اسفنج و غواص به بیانی ساده و روان در قالب پرسش و پاسخ آورده شده است. این کتاب های از نخستین کتاب هایی هستند که در این باره می شناسیم.

نگارش کتاب ها و ترجمه هایی با درون مایه های افسانه، قصه، مثل و ترانه

در حوزه کتابشناسی کودکان در استان بوشهر ما از این پس با یک رویکرد بسیار جالب و خواندنی مواجه می شویم. دهه پیش از انقلاب اسلامی و پس از آن حوزه کتابشناسی کودک بسیار پر رونق می شود. مثلا دانش آموختگان مدرسه سعادت بوشهر علی باباچاهی، منوچهر آتشی دست به تالیف ترجمه و سرایش شعر برای کودکان می زنند. علی باباچاهی با مجموعه های : س‍وغ‍ات ب‍ه‍ار: ی‍ک ش‍ع‍ر ب‍ل‍ن‍د ب‍رای ک‍ودک‍ان و ن‍وج‍وان‍ان ، که در این کتاب روایت مردی است که به جنگ دیوها میرود و با کشتن دیوها فرشتهها را آزاد میکند و خورشید و بهار را به ارمغان میآورد. و مجموعه چه کسی در قفس را باز کرد؟ که در قالب شعر، داستان بلبلی است که در قفس اسیر است. کلاغ و کبوتر می خواهند او را آزاد کنند تا با آنها زندگی کند. اما بلبل نمی پذیرد. سرانجام دارکوبی او را نجات می دهد. پسرکی که او را در قفس اسیر کرده بود، قفس را به آهنگر می دهد، آهنگر از آن تیغ می سازد و به دهقان می دهد، دهقان به آهنگر گندم می دهد، آهنگر گندم را به تنور می دهد و تنور به او نان می دهد.

منوچهر آتشی نیز کتاب ج‍زی‍ره دل‍ف‍ی‍ن‍ه‍ای آب‍ی رن‍گ ؛ داستان های سرخپوستان امریکای شمالی قرن بیستم را ترجمه می کند. معرفی کتاب: وقتی اهالی دهکده ی کارانا جزیره ی محل سکونت شان را ترک می کنند او را در جزیره باقی می گذارند و این دختر نوجوان ناچار می شود تا سال ها به تنهایی در جزیره ی دلفین های آبی زندگی کند و خودش مایحتاج مورد نیازش را برای ادامه زندگی تهیه کند. داستان با این جملات آغاز می شود:روزی را به یاد می آورم که کشتی شکارچیان آلاسکایی به جزیره ما آمد. نخست به صدفی کوچک می ماند که روی دریا شناور باشد. بعد بزرگ و بزرگتر شد و به صورت مرغ نوروزی بال تاشده ای درآمد، دست آخر موقع برآمدن آفتاب همان چیزی شد که باید باشد. یک کشتی سرخ رنگ با دو بادبان سرخ. من و برادرم برای جمع کردن ریشه هایی که در بهار می روید به بالای دره ای رفته بودیم که به لنگرگاه کوچکی به نام "خلیج مرجان" منتهی می شد. برادرم رامو پسر بچه ای بود که نصف سن مرا، که دوازده ساله بودم، داشت. او به نسبت سالهایی که پشت سر گذاشته بود کوچک به نظر می رسید. اما مثل زنجره چابک بود. وقتی هم احساساتی می شد درست مثل زنجره احمق می شد. به همین دلیل و به علت آنکه می خواستم در جمع کردن ریشه ها به من کمک کند و بازیگوشی نکند در مورد آن صدف شناور یا مرغ نوروزی بال تاشده چیزی به او نگفتم ...) برگرفته از بخشی از کتاب.

و همچنین کتاب: آفتاب مهتاب(ق‍ص‍ه ه‍ای پ‍ری‍ان از س‍رزم‍ی‍ن ک‍ره )؛ در مقدمه کتاب استاد آتشی می گوید: این قصه های پریان کره ای به دلیل مشابهت با قصه های پریان ایرانی روح خواننده کودک را افسرده نمی کنند. معرفی کوتاه کتاب: آفتاب و ماه؛ حکایت زن بیو ه ای است که با پسر و دخترش در کوهستانی زندگی می کرد. او هر روز برای کار به دهکده می رفت. روزی در راه بازگشت ببری جلوی او را گرفت و از او خواست غذایی را که برای کودکانش می برد به او بدهد. زن قبول کرد اما ببر طمع کار قانع نشد و زن را خورد. سپس به سراغ کودکانش رفت، اما ناگهان با دعای کودکان، زنجیر آهنی آسمانی از آسمان فرود آمد و از طرف سلطان آسمان، آن دو را به بهشت برد. پس از مدتی سلطان آسمان تصمیم گرفت پسر را به ماه تبدیل کند تا شب ها نور بپاشد و دختر کوچک را آفتاب کند تا روزها پرتوافشانی نماید. مجموعه ی حاضر مشتمل بر 7 داستان کوتاه تحت این عناوین است: "آفتاب و ماه"، "شاه داماد و وزغ"، "غول نه سر"، "هیزم شکن و دختران آسمانی"، "چکش جادویی"، "کدوی سحرآمیز" و "ببر و خرگوش.

سرکار خانم منیرو روانی پور از نویسندگان مطرح کشور کتاب های بسیاری را تالیف کرده است. کتاب های ایشان در حوزه های داستانی و آموزشی است که بارها و بارها تجدید چاپ شده و مورد استقبال نیز قرار گرفته است. از آن جمله می توان به ترانه های کودکان، بازی های کودکان، آموزش الفبا و داستان های: پیشی گربه ملوس، افسانه و مرغ دریایی، سفید برفی، گلپر، ماه و رنگین کمان، کدوی قلقله زن، گنجشک و آقای رییس جمهور اشاره کرد.

کتاب هایی با رویکرد دینی و مذهبی( داستان های قرآنی)

یکی از کسانی که در نگارش داستان های کودکانه با رویکرد دینی و مذهبی و حتی داستان های قرآنی به نثر روان و جذاب برای کودکان اهتمام ورزیده است، عبدالرحمن برزگر می باشد. برزگر با یک نوع نگارش نوین داستانی که در شکل، فرم و لحن بسیار متفاوت و فوق العاده جذاب است به روایت داستان می پردازد. با این وجود اقبال عمومی به کتاب های ایشان چنین بوده که برخی از آثار ایشان چندین بار تجدید چاپ شده است.

همچنین توجه به ماجرای کربلا و داستان حضرت رقیه که توسط فریبا جعفری در داستان قشنگترین گوشواره دنیا به نگارش درآمده است؛ از اینگونه رویکردهای به داستان نویسی کودکان می باشد.

کتاب های آموزشی با رویکرد رفتار درمانی و روانشناسانه

همچنین داستان هایی با مضامین روانشناسانه با رویکرد رفتار درمانی و آموزشی که توسط آمنه رمضانی در این سالها با انتشار چندین مجموعه کتاب با عنوان بهاره، روانه بازار کتاب کودک کشور شده و با استقبال فراوانی نیز روبرو شده است. آمنه رمضانی در آثار خود همانند کتاب میزان تعلیم که در حدود صد سال پیش در مدرسه سعادت چاپ شده بود و در آغاز به آن اشاره کردیم، به گونه ای به شرح حکایات و اندرزهای کودکانه امروز ما پرداخته و تلاش دارد در واقع پند و اندرز بهاره را برای بچه های امروز حکایت کند و البته در قالب های نو و نوین آموزشی که استقبال از کتاب های ایشان قابل تامل است.

کتاب هایی که در حوزه ادبیات عامیانه نوشته شده و غالبا متن اصلی افسانه های پیشینیان است.

در زمانی که کتابی نبود سینه های مادران و پدران در واقع کتابهایی بود که سینه به سینه نسل در نسل حکایت ها، داستان ها، پندها و اندرزها را برای کودکان در مفاهیم مختلف بازگو می کردند. حکایات تلخ و شیرین روزگار با چاشنی تجربه های روزگار سپری شده، در واقع کتابهایی بود که بعدها در مجموعه افسانه ها توسط پژوهشگران ادبیات عامیانه جمع آوری و تدوین شد. کتاب های افسانه های جنوب که توسط: منیرو روانی پور، معصومه بیگم بلادی و ناهید جهازی و ... منتشر شده است؛ از آن جمله می باشند.

نشریات و مطبوعات با موضوع کودک و نوجوان

سالنامه فرهنگ بوشهر

دکتر سید حسین طبیب داستان کوتاهی برای کودکان با عنوان«نمونه ای از فرهنگ ملی» در سالنامه فرهنگ بوشهر در سال 1337خورشیدی نوشته که آن را به آقای محمد علی جناب تقدیم کرده و از او بخاطر بنیان گذاشتن اولین کودکستان در شهر بوشهر تقدیر کرده است. داستان، درباره مرغکی است که اسیر هوا و هوس دو کودک شرور و سنگدل به نام های اسکندر و چنگیز می شود و دختری به نام شیرین که بسیار مهربان است. در پایان داستان و با به دام افتادن این مرغک به دست آن دو کودک، شیرین به حال زار آن مرغک اشک می ریزد و... . دیگر سخن اینکه در همین سالنامه فرهنگ در سال 1337 خورشیدی با مقالاتی درباره کودکان روبرو هستیم که اهمیت توجه به کودکان را گوشزد می کند. که از آن جمله است (تاثیر غذا در رشد و نمو کودک؛ سیف الله طهمورثی دبیر علوم اجتماعی مدرسه سعادت، روز کودک؛ صادق زاده مدیر دبستان باقری، تربیت کودک از احمد حیدریان مدیر دایره آموزش و فرهنگ، تاثیر و اهمیت تربیت کودکان دوشیزه آسیه کبگانیان)

آیینه جنوب( صفحه زنگ بچه ها)

نخستین هفته نامه محلی استان بوشهر که صفحه اختصاصی خود را از سال 1373خورشیدی با عنوان زنگ بچه ها در صفحه ششم خود درج نمود، آیینه جنوب بود که این صفحه زیر نظر امید غضنفر شاعر و ادیب هم استانی منتشر می شد. در این صفحه مطالب مفید، کوتاه و در عین حال آموزنده ای با عناوین: آشنایی با هنرمندان کودک و نوجوان استان بوشهر، معرفی کتاب و حتی محل فروش آن کتاب، شعر، سخنان جاویدان، دانستنی های مفید، جدول، نامه های رسیده از مخاطبین کودک و نوجوان و آشنایی با مشاهیر جهان آورده می شد.

همچنین در سایر هفته نامه های استان به ترتیب اتحاد جنوب زیر نظر ......قلی زاده، پیغام: محسن موسوی میرکلایی، بیرمی: صفحه شاپرک............... و آوای بهارستان: زیر نظر سارا ریشهری، صفحه ویژه ای برای کودکان اختصاص داده بودند. که از این میان تنها هفته نامه بیرمی همچنان صفحه ویژه کودک را منتشر می نماید.

در ماهنامه های: همشاگردی و بچه های ساحل نیز بصورت کاملا اختصاصی به مسائل حوزه کودک و نوجوان پرداخته می شد که این دو ماهنامه دیگر منتشر نمی شوند.

آثار نویسندگان استان بوشهر با موضوع کودک و نوجوان

آتشی، منوچهر

آفتاب مهتاب(ق‍ص‍ه ه‍ای پ‍ری‍ان از س‍رزم‍ی‍ن ک‍ره )، ت‍دوی‍ن ک‍اث‍ل‍ی‍ن س‍ی‍روس ؛ ب‍رگ‍ردان م‍ن‍وچ‍ه‍ر آت‍ش‍ی ؛ ت‍ص‍وی‍رگ‍ر اردش‍ی‍ر رس‍ت‍م‍ی . تهران، ناشر: آهنگ دیگر، 1386( کودکان و نوجوانان)

ج‍زی‍ره دل‍ف‍ی‍ن‍ه‍ای آب‍ی رن‍گ ،اس‍ک‍ات اودل ‫؛ ت‍رج‍م‍ه م‍ن‍وچ‍ه‍ر آت‍ش‍ی ، ت‍ه‍ران : امیرکبیر، کتابهای جیبی: موسسه انتشارات فرانکلین‫، ۱۳۵۰ . کودکان و نوجوانان، در سال 1353 به چاپ دوم رسیده است. این کتاب در سال 1383 توسط انتشارات هرمس به چاپ سوم رفت.

باباچاهی، علی

س‍وغ‍ات ب‍ه‍ار: ی‍ک ش‍ع‍ر ب‍ل‍ن‍د ب‍رای ک‍ودک‍ان و ن‍وج‍وان‍ان /، طرح ها از کیومرث کیاست، نشر ابن سینا، 1356

چه کسی در قفس را باز کرد؟( شعر)،( طرح ها از کیومرث کیاست) نشر ابن سینا، 1356(این کتاب در سال 1380 با ت‍ص‍وی‍رگ‍ری ش‍ک‍وه پ‍ی‍ل‍ه ف‍روش‍ه‍ا، تهران، فردای روشن دوباره تجدید چاپ شده است)

برزگر، عبدالرحمن

داس‍ت‍ان‍ه‍ای ق‍رآن‍ی ؛ ت‍ص‍وی‍رگ‍ر م‍ع‍ص‍وم‍ه ک‍ش‍ای‍ی ، ب‍وش‍ه‍ر: م‍وع‍ود اس‍لام ، ۱۳۸۱

۱. ه‍ده‍د و ق‍ص‍ر آس‍م‍ان‍ی / ی‍ون‍س دری‍ادل / م‍ن ی‍وس‍ف را ن‍خ‍وردم . / م‍ری‍م م‍ادر م‍س‍ی‍ح . / در ان‍ت‍ظار ی‍وس‍ف / ک‍ش‍ت‍ی ن‍ج‍ات 

نی لبک، مجموعه یازده داستان، انتشارات شروع بوشهر، 1384

ناخدای کوچک( حضرت موسی ع)( زیر چاپ)

ابراهیم؛ اسطوره ایمان ( زیر چاپ)

میلاد محمد(ص) ( زیر چاپ)

بلادی بوشهری، سید عبدالله

پنجاه سئوال در تعلیم اطفال،با مقدمه سید قاسم یاحسینی، انتشارات شروع، بوشهر، 1382

بیگم بلادی، معصومه

افسانه های بوشهر،( مجموعه 23 افسانه) ، قم، صحیفه خرد، 1393

فریبا جعفری

شب یلدا( گروه سنی الف و ب)، تصویرگر سمیه کره بندی، هما قبادی، ناشر ملینا، 1394

قشنگترین گوشواره دنیا( گروه سنی الف و ب)، تصویرگر سمیه کره بندی، ناشر ملینا، 1395( داستان رقیه دختر امام حسین(ع) و واقعه کربلا)

جهازی، ناهید

قصه های ماه پیشونو( 35 قصه ایرانی در 63 روایت)، انتشارات فرهنگ عامه، تهران 1393

رمضانی، آمنه

بساز و لذت ببر: ایجاد انگیزه برای آموزش نشانه های فارسی ویژه پایه اول، پدیدآوران: مژگان توحیدی، آمنه رمضانی، پروانه زعیمی، لیلا قهرمانی، کرج : رهام اندیشه ، ‫۱۳۹۵( گروه سنی الف و ب)

بهاره شهردار می شود؛ تصویرگر سارا یاری، قم: الینا‫، ۱۳۹۵( گروه سنی ب)

مجموعه کتاب بهاره 30 جلدی ( دوره اول) قم: الینا‫، ۱۳۹۵( گروه سنی الف و ب)

عناوین: بهاره و خوراکی، بهاره و خواب، بهاره و دوستانش، بهاره و ناخن، بهاره و لبخند، بهاره و بدزبانی، بهاره و انجام تکالیف،بهاره و نظم، بهاره و بداخلاقی، بهاره و دروغ، بهاره و اذیت، بهاره و لجبازی، بهاره و دارو، بهاره و مطالعه، بهاره و رفتار خوب، بهاره و کم رویی، بهاره و آشغال، بهاره و اجازه گرفتن، بهاره و اعتماد به نفس، بهاره و اوقات فراغت، بهاره و پس انداز، بهاره و اماکن دیدنی، بهاره و نه، بهاره و رعایت نوبت، بهاره و استعداد، بهاره و کمک در خانه، بهاره و ورزش، بهاره و سلام، بهاره و بازار، بهاره و تشکر.

مجموعه کتاب بهاره 30 جلدی ( دوره دوم) قم: الینا‫، ۱۳۹۵( گروه سنی الف و ب)

عناوین: بهاره و اتاق خرگوش، بهاره و انبار دانه ها، بهاره و پرستاری مورچه، بهاره و پرواز ملخ طلایی، بهاره و تپلی هواشناس، بهاره و حقوق شهروندی، بهاره و خاله گندم، بهاره و خانه کفشدوزک زرد، بهاره و خرگوش قهوه ای، بهاره و دو قطره از چشم ماه، بهاره و راه ندادن غریبه به خانه، بهاره و ریس گروه، بهاره و شاپرک گوشه گیر، بهاره و صلح شهر فرنگ، بهاره و غول سبیل دراز، بهاره و قاصدکها، بهاره وگل نی در بغل سنگ، بهاره و گنجشک خوش رفتار، بهاره و لاک پشت هزارشمعی، بهاره و لانه ای در دهان ماهی، بهاره و مورچه های وزنه بردار، بهاره و موی سیم ظرفشویی، بهاره و مهربانی، بهاره و نه گفتن به خرگوش، بهاره و هدیه ای ازخدا، بهاره وهدیه بهشتی، خانه بهاره خانه خداست، کاغذهایی با پول قارچی.

مشق آمنه( 1و2 ) نویسندگان آمنه رمضانی، هما رمضانی، به سفارش] سازمان فرهنگی ورزشی شهرداری بندر بوشهر، فرهنگستان ام البنین قم: پویشگر، ‫۱۳۹۳

روانی پور، منیرو

گنجشک و آقای رییس جمهور( مجموعه داستان)، نشر نوباوه، 1359

ترانه های کودکان(جلد1)، نقاشی بهزاد غریب پور، نشر رنگین کمان، تهران،( چاپ هفتم)، 1373( ترانه های کودکان( چاپ سوم) همچنین در نوار کاست در سال 1365 منتشر شده بود)

بازی های کودکان(جلد1)، نقاشی بهزاد غریب پور، نشر رنگین کمان، تهران، 1373

کدوی قلقله زن، نقاشی نسرین خسروی، نشر مرکز و کتاب مریم، تهران 1372 این کتاب بار دیگر با همکاری شورای کتاب و با حمایت یونیسف( ایران) در سال 1379 منتشر شده است)

گلپر، ماه و رنگین کمان، تصویر از سارا ایروانی، انتشارات کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، تهران 1371

1و ۲ و ۳ آی م‍وش و گ‍رب‍ه زن‍گ م‍درس‍ه ، س‍ازم‍ان س‍ح‍ر، تهران، ۱۳۷۱( آم‍وزش اع‍داد از ص‍ف‍ر ت‍ا ن‍ه و ج‍م‍ع و ت‍ف‍ری‍ق ب‍ا اس‍ت‍ف‍اده از ش‍ع‍ر)

آموزش الفبا و رنگ آمیزی، انتشارات اختر شمال، تهران، 1365( این کتاب به چاپ دوم رسیده است)

ن‍غ‍م‍ه ه‍ای ش‍اد ک‍ودک‍ان ،( گروه سنی الف و ب)، آهنگساز علی درخشان، نشر فرشتگان، 1384(شعر کودکان و نوجوانان) این کتاب پیشتر در انتشارات سحر در سال 1369 منتشر شده بود.

پیشی گربه ملوس، تصویرگر بهمن عبدی، ناشر آوای سحر، تهران، 1379

افسانه و مرغ دریایی، ناشر فتحی، تهران 1368

سفید برفی، نشر مرکز و کتاب مریم، تهران 1372( این کتاب در سال 1377 به چاپ سوم رسید)

صفایی، یدالله

راهی به سوی نور( احکام دوره ابتدایی)، انتشارات ستاره خلیج فارس، بوشهر، 1383

سایر آثار:

کودکان فیلسوف، جوانا هینز، ترجمه عباس اردکانیان و حیدر محمدی باغ ملایی، تهران، انتشارات برای فردا، بهار 1384

بهداشت روانی کودکان از منظر بزرگان، دکتر عباس عاشوری نژاد و حسن رستمی، تهران، انتشارات ارمغان 1393