سنجش میزان تاب آوری محلات شهر تهران در برابر بلایا و حوادث

زمینه و هدف: هرچند در سالهای اخیر شاهد تدوین و ارایه رویکردی نوین در مدیریت خطر بلایا تحت عنوان تاب آوری در برابر بلایا و حوادث بوده ایم، اما هنوز تعداد ابزارها و مدل هایی که بتوانند این مفهوم و روند آن را در جامعه اندازه گیری نمایند، زیاد نیست. سنجش میزان تاب آوری در جوامع ایرانی را میتوان با مدل های طراحی شده بومی ارزیابی کرد تا بدین وسیله بتوان جوامع مختلف را باهم مقایسه نموده و میزان اثرگذاری برنامه ها و سیاست های کاهش ریسک را بر روی تاب آوری یک جامعه در زمان های مختلف ارزیابینمود. این مطالعه سعی دارد ضمن ارایه تعریف ذهنی و عملکردی تاب آوری در جامعه ایرانی و همچنین شناخت حیطه ها و شاخص های آن، ابزاری را برای سنجش میزان تاب آوری جامعه تدوین نموده و میزان تاب آوری شهر تهران را به عنوان جامعه نمونه ارزیابی نماید.روش کار: در مرحله اول با مرور نظام مند بانک های الکترونیک بین المللی، مدلها و ابزارهای سنجش میزان تاب آوری جامعه و شاخص های استفاده شده در آنها استخراج گردید. در مرحله بعد توسط مطالعه کیفی تحلیل محتوا و انجام مصاحبه های نیمه ساختاریافته، تعریف ذهنی و عملکردی، حیطه ها و شاخص های تاب آوری در جامعه ایرانی مشخص شد. در مرحله بعد با استفاده از نشست های تخصصی ابزار اولیه تدوین و سپس روایی صوری از طریق محاسبه عامل تاثیر، روایی محتوایی از طریق محاسبه نسبت روایی محتوا وشاخص روایی محتوا و روایی سازهای از طریق روش تحلیل عاملی سنجیده شد. پایایی داخلی ابزار بر اساس محاسبه آلفای کرونباخ و پایایی بین بخشی بر اساس محاسبه همبستگی بین بخش ها و همچنین همبستگی بین محاسبه گران اعتبار سنجی گردید. سپس برای وزن دهی به شاخص ها از روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی استفاده شد. در مرحله آخر 22 محله از محلات تهران به صورت خوشه ای تصادفی انتخاب و میزان تاب آوری آنها توسط ابزار طراحی شده، سنجیده شد.یافته ها: مرور نظام مند نشان داد که هرچند تلاش هایی برای سنجش تابآوری در جوامع مختلف انجام شده است، اما هنوز تعداد اندکی ابزار برای سنجش تاب آوری جامعه وجود دارد. براین اساس میتوان گفت که تاب وری را میتوان در پنج حیطه نهادی، اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی و طبیعی سنجش نمود. تاب آوری در جامعه ایرانی عبارت است از توانایی جامعه در همزیستی، سازگاری و مدیریت خطر بلایا از طریق رویکردی یکپارچه، جامع، مشارکتی و مثبت نگر. تاب آوری در جامعه ایران علاوه بر حیطه های فوق دارای حیطهفرهنگی نیز می باشد. نتایج مرحله سوم نشان داد که تاب آوری در جامعه ایرانی شامل شش حیطه نهادی، اجتماعی، اقتصادی، فیزیکی، فرهنگی و زیست محیطی است که میتوان آن را با 16 شاخص و 66 زیر شاخص سنجید. روایی محتوایی ابزار 0/59 و شاخص روایی محتوایی 0/79 محاسبه و انجام روش تحلیل عاملی نشان از روایی سازهای مناسب ابزار حکایت دارد. همبستگی داخلی ابزار با استفاده از آلفای کرونباخ 0/89 و همبستگی بین بخشی0/83 محاسبه گردید. وزن دهی حیطه ها با استفاده از فرایند سلسله مراتبی عبارتند از: حیطه نهادی 0/292 اجتماعی 0/133 اقتصادی 0/211 فرهنگی 0/194 فیزیکی 0/088 و زیست محیطی 0/082 نتیجه گیری: تاب آوری یک مفهوم ذهنی و وابسته به فرهنگ است که در جامعه ایران دارای ویژگی های مدیریت جامع، یکپارچه، مشارکتی و مثبت نگر می باشد. تفاوت تعریف ارایه شده در این پژوهش با تعریف های موجود در همین ویژگی های است. علاوه بر حیطه های معمول باید به نقش و اهمیت حیطه فرهنگی و زیر حیطه های آن در جامعه ایرانی از جمله موضوع جهان بینی اشاره نمود. با توجه به بومی بودن ابزارطراحی شده برای تاب آوری و اعتبار سنجی آن، این ابزار می تواند میزان تاب آوری را در جامعه ایرانی سنجیده و وضعیت هر حیطه را نشان دهد. این ابزار برای برنامه ریزی و پایش برنامه های مدیریت خطر کاربرد دارد. هرچند تعاریف و مدل ارایه شده در این تحقیق مشابهت هایی با مدل های قبلی دارد، اما در بخش هایی هم با آنها متفاوت است.میزان تاب آوری در جوامع ایرانی را میتوان با مدل طراحیشده در این مطالعه مورد ارزیابی قرار داد تا بدین وسیله بتوان هم جوامع مختلف را باهم مقایسه نمود و هم میزان اثرگذاری برنامه ها و سیاست ها را بر روی تاب آوری یک جامعه در زمان های مختلف ارزیابی نمود. مدل طراحی شده مدلی کاملا بومی و مبتنی بر مشخصات جامعه ایرانی است که میتواند مبنای مطالعات آینده قرار گیرد.

کلیدواژه ها:

بلایا ، تاب آوری جامعه ، سنجش ، ایران