مدیریت بهینه آبیاری در شرایط استفاده از منابع آب زیرزمینی (مطالعه موردی دشت مه و لات)

امروزه به دلیل تغییرات آب و هوایی، کاهش نزولات جوی، استفاده بی‌رویه و بیش از حد مجاز از منابع آب در اثر توسعه مناطق کشاورزی و عدم مدیریت بهره‌برداری صحیح، بسیاری از آبخوان‌های کشور در معرض خطر شدید ذخیره آب زیرزمینی قرار دارند. افت سطح آب زیرزمینی نه تنها باعث گران شدن هزینه پمپاژ آب زیرزمینی می‌شود، بلکه موجب کاهش کیفیت آب نیز می‌گردد. این مشکلات موجب تهدید پایداری منابع آب زیرزمینی برای استفاده کنندگان مختلف بویژه بخش کشاورزی گردیده است. لذا این نیاز وجود دارد که مطالعات جامعی انجام شود تا بتوان دستورالعمل‌هایی جهت راهنمایی زارعین برای مدیریت مؤثر منابع آب زیرزمینی تهیه نمود. با توجه به مشکلات جدی مدیریت آب زیرزمینی در دشت مه ولات (به دلیل افت شدید سطح آب زیرزمینی سالانه به میزان 04/2 متر و پیشروی جبهه شوری به سمت شرق و شمال شرق دشت)، این دشت در استان خراسان رضوی برای انجام این تحقیق انتخاب گردید. در این مقاله ابتدا به بررسی نقش آب زیرزمینی در اقتصاد منطقه و ارزیابی اقدامات انجام شده در راستای بهره‌وری بهینه از آب (پوشش انهار، تسطیح اراضی و آبیاری تحت فشار) در قالب تکمیل پرسشنامه پرداخته شده است و سپس با انجام بازدیدهای میدانی و اندازه‌گیری‌های مزرعه‌ای کیفیت آب زیرزمینی مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج تجزیه و تحلیل پرسشنامه‌ها حاکی از آن است که: 9/67٪ بهره‌برداران از چاهها مهمترین نگرانی و مشکل خود را کمبود آب و پایین افتادن سطح آب عنوان نموده‌اند. این مشکل چالش اساسی دشت می‌باشد که مدیریت بهینه مصرف آب زیرزمینی در بخش کشاورزی می‌تواند راه‌حل رفع آن باشد. در 4/21٪ موارد مشکل نداشتن سامانه انتقال و توزیع مناسب آب در داخل مزرعه مطرح شده است. با توجه به اینکه انتقال آب با لوله یا کانال بتنی تاثیر زیادی در کاهش حجم تلفات آب دارد و بهره برداران رغبت زیادی نشان می‌دهند لذا توصیه می‌گردد مدیریت جهاد کشاورزی شهرستان تلاش بیشتری برای جذب تسهیلات دولتی بدین منظور انجام دهد. هزینه بالای برق چاهها به علت تغییر محل و کف‌شکنی‌های پیاپی یک از مشکلات دیگر مطرح شده توسط کشاورزان منطقه است که 25٪ آنها این موضوع را تایید کرده‌اند. 9/17 درصد از بهره‌برداران مشکل تغییر کیفیت آب و شور شدن آن را مطرح کرده‌اند که ناشی از افت سطح آب زیرزمینی و پیشروی جبهه شوری می‌باشد. تنها 7/10 بهره ‌برداران از آبیاری تحت فشار استفاده می‌کنند. در اراضی 50 درصد بهره برداران نیز تسطیح اراضی انجام شده است. نتایج حاصل از آنالیز کیفیت آب چاههای موجود نشان داد که EC آب چاهها از 1320 تا 15120 میلی موس بر سانتیمتر متغییر است. با توجه به نتایج مذکور می‌توان جمع‌بندی کرد که عامل اصلی افت شدید سطح آب زیرزمینی در منطقه پایین بودن راندمان آبیاری (به دلیل عدم بهره‌گیری کافی از روشهای افزایش بهره‌وری مصرف آب از جمله آبیاری تحت فشار و تسطیح اراضی) است و مدیریت بهینه آبیاری در شرایط استفاده از منابع آب زیرزمینی زمانی محقق خواهد شد که راندمان آبیاری بهبود پیدا کند و این میسر نخواهد شد مگر با ترقیب کشاورزان به استفاده از آبیاری تحت فشار، تجهیز، تسطیح و نوسازی اراضی و داشتن سامانه انتقال و توزیع مناسب آب در داخل مزرعه.

کلیدواژه ها:

آب زیرزمینی ، مدیریت پایدار ، دشت مه ولات ، خراسان رضوی