چالش های فقهی و حقوقی مسیولیت عاقله در ایران

اصل شخصی بودن مجازات ، بیانگر آن است که هر شخص خود مسیول جبران خسارات و زیان هایی است که به دیگری وارد آورده است ، مضافا بر این مسیولیت کیفری نیز در این خصوص افراد را ملزم می نماید تا در قبال رفتار خویش به قانونگذار پاسخگو باشند. اما برخی از وقایع و اتفاقات به گونه ای است که هیچگونه عمد و قصد و نیتی بر ان استوار نبوده و به عنوان خطا حادث می گردد در این خصوص مجرم، مرتکب رفتاری شده که موجبات ضرر و زیان طرف دیگر را فراهم آورده است لذا از نظر شرع اسلام، نهاد عاقله که از بستگان نزدیک مجرم محسوب می گردند، موظف به جبران مافات بوده و در این خصوص باید او را یاری نمایند. علاوه بر آن بحث نهاد عاقله می تواند پاسخگویی قیم یا سرپرست مجنون یا محجور در قبال اعمال خسارت آور او نیز باشد به این دلیل در نظام کیفری ایران ، موضوع نهاد عاقله از اهمیت بسزایی برخوردار است اما متاسفانه در جامعه امروز به جهت گسترده گی و پراکندگی اقوام و همچنین مشکلات شدید اقتصادی ، اجرای نهاد عاقله یا با مشکلات اقتصادی مردم عجین شده و یا آنها از اجرای آن سرباز می زنند. از سوی دیگر قانونگذار و فقه اسلامی ، در مواقعی که عاقله نیز خود دچار اعسار یا مشکلاتی باشد، بیت المال را موظف نمود تا به نوعی در نقش عاقله ، نسبت به جبران ضرر اقدام نماید نهادعاقله در قانون کلمه عاقله مفرد مونث است وتاء تانیث آن به اعتبار جماعت است ، که در معنی آن مندرج بوده ماننده جامعه ، و جمع آن عواقل است. و از ماده عقل گرفته شده است (طریحی، 1375)نهاد عاقله در قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 مورد تعریف از سوی قانونگذار قرار نگرفته است اما قانونگذار با ذکر آن در مواد مختلف و علی الخصوص در ماده 468 ق. م. ا. به مصادیق آن اشاره داشته است. و آن را چنبین بیان کرده است : ماده 468 ق. م. ا.: عاقله عبارت است از پدر، پسر و بستگان ذکور نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است . همه کسانی که در زمان فوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می باشند. اقسام عاقله در فقه اسلامی ابا مطالعه منابع حقوق اسلامی در این باب می توان عاقله را به چهار دسته تقسیم نمود که عبارتند از : 1- عصبه 2- معتق3- ضامن جزیره 4- امام مسلمین عصبه عصبه در فرهنگ لغت از کلمه عصب اخذ گردیده است که آن هم به معنی احاطه است. لغت نویسان در خصوص استفاده از آن ، به عنوان نزدیکان پدری محسوب می گردد برخی از فرهنگ نویسان آن را جمع عاصب دانسته اند. اصولا کلمه عصبه در بین فرهنگ شناسان و لغت شناسان اشخاص نزدیک پدر می دانند ، و تاکید داشته اند که عصبه شخص، یعنی فرزندان و نزدیکان پدری او. (طریحی ، 1375)با توجه به تعاریف لغت شناسان عرب از کلمه عصبه، می توان به این نتیجه دست یافت که عصبه مردانی هستند از نزدیکان پدر مانند : برادران و پسران و عمو و عمودزادگان که همه اینها از جانب پدر متصل به شخص هستند و یا عموهای جد پدری و پسران آنها.معتق (آزاد کننده)در حقوق اسلامی ، معتق به کسی که بنده ای را آزاد می کند می گویند که در قبال جنایات احتمالی آن بنده ، ضامن شمرده شده است. در مورد معتق باید گفت که چون در زمان کنونی برده داری منسوخ شده و برده ای وجود ندارد، معتق یا آزاد کننده برده نیز موضوعیت ندارد. در این مورد به یک مثال اکتفا می کنیم. محمدبن ابی اعمیر از حشام بن سالم و او از امام صادق (ع) روایت می کند که فرمود: کسی که ولایت شخص را به دوش خود گرفت، ارث می برد و دیه جنایت خطایی او را می پردازد. (حر عاملی، 1409) البته ذکر این مطلب قابل ذکر است که عاقله ضامن جنایت عبد نمی شود ، بلکه جنایت او متعلق به رقبه ی او است. (افضلی،1390)