برآورد شاخص های مقاومت به تنش خشکی به منظور گزینش لاین های گندم دیم برای مناطق سرد کشور

مقدمه: گندم یکی از مهمترین گیاهان خانواده غلات، نقش بسیار مهمی در امنیت غذایی جهان دارد. مسئله امنیت غذایی دنیا بعلت تغییرات شدید آب و هوایی و کمبود منابع آبیاری دچار چالش جدی شده است. درک واکنشهای گیاهان به خشکی بخش اصلی در توسعه ارقام مقاوم به تنش است. عملکرد نسبی ژنوتیپها تحت شرایط تنش خشکی و شرایط بهینه یکی از نکات ضروری و مقدماتی در انتخاب ژنوتیپهای مطلوب برای شرایط دیم میباشد. این مطالعه با هدف شناسایی روابط بین شاخصها و تعیین بهترین شاخصهای تحمل به خشکی و همچنین انتخاب بهترین لاینهای گندم مناسب برای مناطق سرد دیم برای برنامههای اصلاحی آینده انجام شد.روش­شناسی پژوهش: به منظور شناسایی روابط بین شاخصهای تحمل به خشکی و تعیین بهترین شاخص و همچنین انتخاب بهترین لاینها برای برنامههای اصلاحی آینده، تعداد ۱۴۴ لاین گندم در قالب طرح آلفا لاتیس در دو تکرار و در دو شرایط دیم و آبیاری تکمیلی در ایستگاه تحقیقات دیم مرکز تحقیقات کشاورزی زنجان مورد بررسی قرار گرفتند. شاخص های مختلف تحمل و حساسیت شامل شاخص تنش نسبی (RSI)، شاخص حساسیت به تنش (SSI)، شاخص مقاومت به تنش (SRI)، شاخص عملکرد (YI)، شاخص پایداری عملکرد (YSI)، شاخص کاهش نسبی (RR)، شاخص تنش غیرزیستی (ATI)، شاخص تحمل (TOL) ، شاخص میانگین تولید (MP)، شاخص تحمل تنش (STI)، میانگین هندسی بهرهوری (GMP)، شاخص درصد حساسیت به تنش (SSPI)، میانگین هارمونیک (HM)، شاخص میزان محصول تنش و محیط بدون تنش (SNPI) و نسبت افت عملکرد (PRR)  شاخصها محاسبه شد.یافته­های تحقیق: نتایج تجزیه واریانس مرکب نشان داد که اثر محیط آبی و دیم بر روی عملکرد لاینها در سطح یک درصد معنیدار بود. همچنین لاینها از نظر عملکرد دانه تفاوت معنیداری در سطح یک درصد نشان دادند. تنش خشکی موجب کاهش عملکرد  دانه اکثر لاینها در شرایط دیم گردید. لاین ۸۲ بیشترین عملکرد را در شرایط پتانسیل (۲۸۷۶ کیلوگرم در هکتار) و دیم (۲۰۰۰ کیلوگرم در هکتار) داشت. لاین ۲۱ نیز کمترین عملکرد  را در  دو شرایط داشت (بهترتیب دیم ۸۲۵ و آبیاری تکمیلی ۱۱۱۳ کیوگرم در هکتار).  نتایج همبستگی نشان داد که عملکرد دانه در شرایط آبیاری تکمیلی همبستگی مثبت و معنیداری با شاخصهای MP (۵۶/۰)، GMP (۵۶/۰)، HM (۵۶/۰) YI (۵۵/۰) و TOL (۵۳/۰) داشت. در شرایط تنش شاخصهای MP (۵۴/۰)، GMP (۵۴/۰)، HM (۵۴/۰) YI (۵۳/۰) بیشترین همبستگی را با عملکرد داشتند.  بر اساس دو مولفه اول انتخابی حاصل از تجزیه به مولفههای اصلی که ۳۵/۹۱ درصد تغییرات را توجیه نمودند، لاینهای ۹۰ و ۱۰۲ انتخاب شدند که بر اساس نمودار سه بعدی نیز تایید شدند. نتایج حاصل از تجزیه خوشهای لاینها نیز آنها را در چهار گروه قرار داد که لاینهایی همچون ۹۰، ۱۳۱، ۱۰۲ و ۱۳۲ نیز در گروه با عملکرد بالا در هر دو شرایط قرار گرفتند. باتوجه به نتایج این مطالعه پیشنهاد میگردد که از شاخصهای مقاومت به تنش، میانگین هارمونیک، میانگین هندسی و پایداری عملکرد که دارای بیشترین همبستگی مثبت معنیدار با عملکرد در شرایط دیم و آبی هستند در گزینش لاینها استفاده شود؛ همچنین غربالگری براساس نتایج تجزیه به مولفههای اصلی و بایپلات و خوشهبندی با استفاده از چند شاخص انجام گیرد.

کلیدواژه ها:

تنش خشکی ، خوشه بندی ، شاخص های حساسیت ، مولفه های اصلی