بررسی طرح، نقش و شیوه تولید منسوجات آویز در فضاهای زیستی عصر قاجار

منسوجات با طرح­های محرابی و ترنج­دار به­رغم کاربرد گسترده در امور مصرفی، معمولا به سبب عدم استفاده در پوشاک از یک­سو و صورت مشابه با دست­بافته ­های داری در سوی دیگر، کم تر در قالب انواع پارچه مورد بررسی قرار گرفته ­اند. این در شرایطی است که این موارد، نقش مهمی در تامین اقتضائات زیستی عهد قاجار داشتند و افزون­بر کارکرد آشکار به­عنوان زیرانداز یا بسته ­بندی هم چون سجاده و بقچه، به صورت آویز فراوان به کار می آمدند و ضمن برآورده ساخت برخی نیازهای فیزیکی، زینت­ بخش محیط بودند. با این حساب پرسش آن خواهد بود: منسوجات آویز در فضاهای زیستی عصر قاجار معمولا با کدام­یک از انواع طرح و نقش، متناسب با کدام کاربرد و با چه شیوه­ ای تهیه می­شدند؟ بررسی­ها به شیوه تحلیلی تاریخی با نمونه ­گیری طبقه­ بندی احتمالی از منسوجات آویز عصر قاجار در قالب ۲۲ مورد و با واکاوی در اسناد مکتوب و تصویری آن عهد نشان داد: ازآن جاکه، پارچه­ های محرابی و ترنج­دار از قاعده تکرار سراسری نقش عدول کرده ­اند، معمولا با عملیات تکمیلی پارچه ­سازی هم چون چاپ قلمکار، رودوزی (به ­ویژه رشتی­ دوزی، چشمه­ دوزی، گلابتون­ دوزی) تکمیل می­شدند و در صورت آویز به­ عنوان تابش­بند، پرده، دیوارکوب، پوشش طاقچه و سربخاری و البته، خیمه­ پوش استفاده داشتند. هرچند درکنار این اقسام، دیگر طرح­ها هم چون انواع واگیره­ای، کتیبه ­ای و روایی در برخی از این مصارف استفاده داشت یا حتی پارچه ­های بدون طرح و نقش نیز به کار می­ آمد. اما در هر صورت نقشه­ های محرابی و ترنج­دار با غلبه نقوش گیاهی یا همراهی جزیی صور انسانی و جانوری در قالب طرح محرابی، در تکمیل فضاهای زیستی عصر قاجار به مثابه منسوجات آویز پیشتاز میدان رقابت بود. این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی نویسنده اول با عنوان «تحلیل و طبقه­بندی طرح و نقش پارچه­ های عصر قاجار (۱۳۰۴- ۱۱۷۵ ه.ش.)» است که در قالب ارتباط دانشگاه هنر با جامعه و صنعت در پژوهشکده هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری به تصویب رسیده و تحت نظر ایشان در حال انجام است.

کلیدواژه ها:

دوره قاجار ، منسوجات آویز ، فضاهای زیستی ، طرح محرابی ، طرح ترنج دار