از بیناخوانش تا بینامتنیت؛ روایت شناسی میراث عاشورا در آثار داستانی محمود دولت آبادی

ادبیات از هیچ زاده نشده است! هر متنی هنگام تولد بر گستره سفید کاغذ یا حتی بر صفه ذهن، از متون قبل از خود متاثر شده است. این امر سبب شده تا مفاهیم بدیعی از قبیل بینامتنیت و بیناخوانش در حوزه نقد نو جلوه گر شوند. در ادبیات داستانی، آن دسته از منابع که استوارتر و جذاب ترند، بنمایه خلق آثار دیگر می شوند. حماسه عاشورا از این زمره است. بر کسی پوشیده نیست که ذهن و اندیشه ایرانیان مسلمان با واقعه عاشورا عجین و به شدت از آن متاثر است. ادبیات، به ویژه ادبیات داستانی نیز به عنوان آیینه ای از باورها و رخدادهای اجتماعی، این واقعه را در خود بازتاب داده است و به ایجاد گستره ای انجامیده که آن را «ادبیات عاشورا» نام نهاده اند. در این گستره، برخی از آثار به شکلی مستقیم به شرح وقایع عاشورا و قیام امام حسین(ع) می پردازند؛ مثل اشعار رثایی یا اشکال مختلف تعزیه. اما دولت آبادی رمان نویس است و از همین رو، در مقام قیاس، تاثیرپذیری او از واقعه عاشورا شکل پیچیده و پنهان تری دارد. او با بهره گیری از قابلیت های گوناگون این واقعه در زمینه خلاقیت ادبی، عناصری را از آن وام گرفته است. همان گونه که خود او نیز اذعان دارد، نقش تجربه شخصی وی در حوزه نمایش، به ویژه تعزیه در این میان انکارناپذیر بوده است. در این مقاله، در نظر داریم تا از دیدگاهی تطبیقی و با تکیه بر نظریات بینامتنیت و بیناخوانش، منبعث از ژرار ژنت و ژان بل من نوئل، نحوه بازتاب واقعه عاشورا را در آثار دولت آبادی بررسی کنیم.

کلیدواژه ها:

بیناخوانش ، بینامتنیت ، ادبیات تطبیقی ، ژنت ، رمان ، عاشورا ، دولت آبادی