بررسی حد بهره برداری مجاز گونه های مهم مرتعی در مراتع نمونه پنج منطقه رویشی ایران (کردستان- سارال)

تولید اطلاعات پایه و شناخت عناصر اصلی اکوسیستم مرتعی نیاز اساسی هر نوع مدیریتی در این عرصهصهاست. این پژوهش جزو اولین تلاشصهایی است که برای تعیین میزان آسیبصپذیری یا مقاومت گونهصهای کلیدی در برابر چرای دام در منطقه سارال کردستان انجام شده است. برای سنجش اثرات قطع (چرای شبیهصسازی شده) بر روی گونهصهای مهم مرتعی ‭Bromus tomentellus‬، ‭Cephalaria kotschyi‬، ‭Dactylis glomerata ‬و ‭Ferula haussknekhtii ‬قبل از آغاز فصل رویشی سال ‮‭1386‬ اقدام به محصور کردن قطعهصای نیمصهکتاری مرتع در سامان زردوان سارال شد. در این قرق تحقیقاتی ‮‭40‬ پایه از هر گونه بهصصورت کاملا تصادفی انتخاب شد و هر ‮‭10‬ پایه به تیمارهای قطع تولید از طریق چشمی به میزانصهای ،0 ،‮‭50 25‬ و ‮‭75‬ درصد اختصاص یافت. تیمارهای قطع در سه تکرار و با فاصله یک ماه صورت گرفت و برای محاسبه درصد دقیق تولید برداشت شده، پس از خشک کردن در هوای آزاد توزین شدند. به همین منظور، تولید تمامی پایهصها (بجز کنترلصها) در آخر فصل رویشی برداشت شدند. بهصمدت چهار سال و هر ساله اقدام به اندازهصگیری یا برآورد چشمی ویژگیصهای بنیه و شادابی، مرگ و صمیر، ارتفاع، تولید و تعداد ساقه زایشی در تمامی پایهصها شد. با استفاده از طرح آماری کرتصهای خرد شده در زمان، تجزیه دادهصها انجام شد. طی این چهار سال، ،0 ،‮‭0 1‬ و 1 مورد مرگصوصمیری در میان ‮‭160‬ پایه انتخابی به ترتیب برای گونهصهای مذکور دیده شد. برای گونه ‭B. tomentellus ‬در تمامی این ویژگیصها، تیمار قطع سبک از تمامی تیمارها و حتی از تیمار کنترل با اختلاف زیاد (‮‭0/01‬ ‭P) ‬پیشی گرفته است و ارتفاع در برداشت سبک بیش از کنترل بود و فقط در سالصهای اول و آخر تیمار همصطبقه داشت. بهصطورکلی و با توجه به تغییرات مدیریتی و محیطی موثر بر این گونه مرتعی، میصتوان بیان کرد که چرای دام تا کمتر از ‮‭40‬ تا ‮‭50‬ درصد از وزن رویش سالانه حتی در سالصهای خشکصسالی هم ضامن بقای گونه ‭B. tomentellus ‬در منطقه سارال کردستان خواهد بود اما برداشت گیاه تا مرز ‮‭75‬ درصد هم در سالصهای عادی ظاهرا به گیاه آسیبی نمیصرساند. در هر حال باید اجازه ریزش بذر به گیاه داده شود. نتایج به خوبی نشانگر سازگاری بسیار بالای گونه‭C. kotschyi ‬نسبت به چرای دام است ؛ بدین معنی که هرچه بیشتر برداشت شود تولید ویژگیصهای اندازهصگیریصشده به طور معنیصداری در سطح ‮‭0/05‬ ‭ P‬نسبت به سایر سطوح برداشت و حتی نسبت به کنترل دارای اختلاف است. از آنجا که روند افزایشی ثابتی با افزایش شدت برداشت دیده میصشود ممکن است در صورت برداشت بیش از ‮‭70‬ درصد نیز کارآیی تولید خود را بهبود و یا دست کم حفظ نماید. با توجه به اثرات تجمعی اعمال قطع طی سالصهای مورد مطالعه برای گونه ‭D. glomerata‬، ویژگیصهای تولید، ارتفاع و تعداد ساقه زایشی در پایهصهای شاهد نسبت به پایهصهای قطع شده در حالت مشابه یا بهتری قرار دارند. به طور کلی و با توجه به هر دو نوع اصلی منبع تغییرات در عرصه مرتعی (چرای دام به عنوان عامل اصلی مدیریتی و شرایط آبصوصهوایی سالانه) میصتوان بیان کرد که چرای دام حتی در سطح سبک هم باعث آسیب به ارتفاع گراس چند ساله ‭D. glomerata ‬در منطقه سارال و سایر مناطق اکولوژیکی مشابه میصشود. در گونه‭F. haussknekhtii ‬ویژگیصهای متفاوت روی هم رفته طی سالصهای مورد مطالعه رفتار یکسانی از خود نشان دادند: پایهصهایی که در شدتصهای مختلف قطع شده بودند در تولید اندام هوایی یکسان عمل کرده بودند؛ دارای ارتفاع نهایی یکسانی بودند و در تولید تعداد ساقه زایشی یکسان عمل کرده بودند. بدین معنی که قطع تا مرز ‮‭70‬ درصد نتوانسته است آسیبی به گیاه وارد کند و چه بسا باید حد مجاز بهرهصبرداری از گیاه را باید بیش از این در نظر گرفت. واژهصهای کلیدی: قطع، چرای شبیهصسازی شده، ‭Bromus tomentellus‬، ‭Cephalaria kotschyi‬، ‭Datylis glomerata‬، ‭Ferula haussknekhtii‬، تولید، سارال، کردستان