ارزیابی فنی و اقتصادی سامانه های فرآوری بذر گندم

عملیات بوجاری از جمله فرآیندهای مهم برای افزایش درجه خلوص دانه هاست. تمیز کردن، اساسیترین کار در یک ماشین بوجاری می باشد، که در آن ناخالصیها از دانههای سالم جدا می شوند.توده بذر مناسب برای کاشت باید ناخالصی شامل دانه علف های هرز، سنگ ریزه،کلوخه، خاک، مواد زاید خارجی و غیره نداشته باشد و همچنین بذرها قدرت جوانه زنی بالایی داشته باشند به عبارتی توده بذر فاقد بذرهای شکسته، صدمه دیده و ضعیف باشد. در این تحقیق وضعیت فرآوری بذر گندم رقم پیشتاز در پنج کارخانه فرآوری بذر گندم استان های البرز، تهران و قزوین بررسی شد. با استفاده از آمار موجود، مطالعات میدانی و کارشناسی ابتدا میزان تولید و ضایعات بذر موجود در هر استان مشخص شد. پس از آن دامنه تغییرات اندازه بذر گندم رقم پیشتاز تولید شده در کارخانه های مورد تحقیق هر استان مشخص گردید. برای هر کارخانه در استان توضیحات پیرامون مکانیزم کار خط فرآوری و دستگاه های مربوطه ارایه شد. پس از آن با استفاده از داده برداری در مراحل مختلف فرآیند و ضایعات خارج شده از دستگاه های خط ابتدا میزان روند خالص سازی فیزیکی بذر در هر مرحله تحلیل شد. در مرحله دوم میزان بذر سالم موجود در ضایعات خارج شده از هر دستگاه در مراحل مختلف خط تولید مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت. همچنین در هر کارخانه تغییرات برخی شاخص های کیفی بذر از قبیل: شاخص درصد خلوص فیزیکی بذر، درصدگیاهچه عادی، درصد گیاهچه غیرعادی، طول گیاهچه و وزن خشک گیاهچه بررسی شد. ارزیابی های اقتصادی مربوط به فرآوری بذرگندم درکارخانه های تحقیق نیز با روش بودجه بندی جزیی انجام شد. نتایج تحقیق حاضر نشان داد در استان البرز میزان ضایعات بذر گندم رقم پیشتاز حدود 13 تا 15 درصد است که بیش از نیمی از آن در خطوط فرآوری و تولیدبذر در استان از دست تولید کننده و کشاورز خارج شده و تبدیل به خوراک طیور(دان مرغ) می شود. در استان البرز از دو خط فرآوری داخلی شرکت های آروین صنعت (آر ماشین) و شرکت رام صنعت بهاره (رام قاسمی) استفاده می شود. هرچند در نگاه اول و با بررسی مراحل اصلی خطوط فرآوری بذر گندم، خلوص فیزیکی بذر در مراحل مختلف افزایش یافته و در محموله های نهایی بذر تایید شده به بیش از 99 درصد می رسد اما میزان بذر موجود در ضایعات خط تولید قابل توجه می باشد. علیرغم استفاده از 60% ظرفیت اسمی خطوط فرآوری، میزان قابل توجهی از بذرها با ضایعات خارج شده از مراحل مختلف خط فرآوری، مخلوط شده و از چرخه تولید حذف می شوند. در کارخانه های فرآوری بذر گندم استان البرز بیشترین بذر مشاهده شده در ضایعات مربوط به مراحل جوگیری به مقدار بیش از 90 درصد و ضایعات روی غربالی و ضایعات فن نیز بیش از 75 درصد بود. همچنین در شرکت پیشرو کشت البرز نیز مقدار بذر مشاهده شده در ضایعات مربوط به مراحل گراویتی بیش از 98 درصد بود. نتایج بررسی های انجام شده در شرکت تعاونی تولیدکنندگان بذر استان تهران نشان داد 6/12 درصد از گندم های بذری ورودی به کارخانه (تولید ناخالص) به عنوان ضایعات خرد و شکسته جدا شده و به مصرف خوراک طیور(دانه مرغی) می رسد در حالیکه حدود 4/49 درصد از این مقدار بذرهای مناسبی می باشند که سیستم فرآوری بذر گندم قادر به جداسازی آنها نبوده است. ضایعات استوانه محفر بلندگیر با 67/99% بذر گندم، ضایعات مربوط به ماشین میز جداکننده ثقلی با 51/99 % بذر گندم و ضایعات استوانه محفر جوگیر با 95/96% بذر گندم بترتیب دارای بیشترین گندم بذری واجد شرایط در خروجی ضایعات می باشند. نتایج کارخانه های فرآوری بذر استان قزوین نشان داد حدود 14- 15 درصد از گندم های ورودی از واحدهای مختلف خط فرآوری جداسازی و به عنوان خوراک دام و دان مرغ از کارخانه خارج می گردد و حدود 40 درصد از این مقدار، بذرهای واجد شرایطی است که سیستم فرآوری قادر به جداسازی آنها نبوده و بتدریج در مراحل مختلف از چرخه تولید خارج می شوند. بررسی های ضایعات در خطوط فرآوری بذر استان قزوین نشان می دهد که در خط اول فرآوری بذر شرکت خدماتی حمایتی قزوین، خط دوم شرکت خدماتی حمایتی قزوین و شرکت نیکو دشت قزوین ضایعات استوانه محفرجوگیر به ترتیب با مقادیر 69/97، 59/98 و 51/94 درصد، دارای بیشترین گندم بذری واجد شرایط می باشد. سود خالص حاصل از بکارگیری میز جداکننده ثقلی000/696/16 تومان درسال تعیین شد و نرخ بازگشت سرمایه ماشین جداکننده ثقلی 7/39% برآورد گردید. نتایج بدست آمده نشان داد در صورت استفاده از میز جدا ساز ثقلی اگر تنظیمات باد، لرزش میز و خوراک دهی بدرستی اعمال نشود میزان قابل توجهی از بذور بعنوان ضایعات از دست تولید کننده خارج می شود. کارخانه های بررسی شده فاقد سیستم کنترل و پایش فرآیند تولید بذر بودند. لذا ایجاد نظام پایش و ارزش گذاری کارخانه های فرآوری بذر و درجه بندی آنها بر اساس یک نظام کیفی و اصلاح ساختار قیمت گذاری بذر پیشنهاد می گردد. کلمات کلیدی: بذر گندم، فرآوری، بوجاری، رقم پیشتاز، سم زنی