نقش فضای مجازی بر خانواده

نقش فضای مجازی بر خانواده

مقدمه

امروزه گسترش فناوری اطلاعات و ارتباطات به گونه ای است که در هر کجای زندگی انسان، جلوه های حضور فناوری اطلاعات و ارتباطات به چشم می خورد. اینترنت و سرویس های ارائه شده در قالب آن، در عین حال که ابراز مفیدی برای کسب و تبادل اطلاعات است، می تواند مخرب نیز باشد. شبکه های مجازی ابزار جنگ نرم دشمن هستند که هدف آن نابودی خانواده هاست. شبکه های اجتماعی نقش پررنگی در دنیای امروز دارند و نمی توان آنها را نادیده گرفت. این شبکه ها بر ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی افراد و در سطح کشورها و حتی بین الملل تاثیرگذارند، به همین دلیل در حال گسترش هستند و در آینده نقش به مراتب بیشتر و مهمتری را در زندگی بازی خواهند کرد. خانواده مناسب ترین جایگاه برای تامین نیازهای انسان و بهترین بستر برای تامین امنیت و آرامش روانی است.

با این حال، در عصر کنونی، نظام خانواده دچار مشکلات و چالش هایی شده است که کم کم آن را به سستی و تزلزل می کشاند. در این میان ضروری است عوامل ثبات و سازوکارهای ایجاد ارتباط صمیمانه و سازنده را بررسی کنیم و محیطی سالم و بانشاط برای پرورش فرزندان فراهم آوریم.

البته ناگفته نماند که مزیت استفاده از فضای مجازی زیاد است به شرطی که استفاده درست از آن به عمل آید. برخی کارها امروزه در همین فضا رونق گرفته اند و بیشتر کسب و کارها از این طریق به رشد و پیشرفت خوبی رسیده اند. این فضا مانند یک تیغ دو لب بوده که هم مضر است و هم مفید.

1) مفاهیم

1-1- تعریف خانواده

واژه «خانواده» در لغت، به اعضای تشکیل دهنده آن، یعنی اهل خانه، اهل بیت، مجموعه ی افراد دارای پیوند سببی یا نسبی که زیر یک سقف زندگی می کنند و مجموعه خویشاوندان تعریف شده است.[1]

برخی صاحب نظران علوم انسانی و اجتماعی مانند کوئن، خانواده را گروهی از افراد می دانند که از راه خون، زناشویی و یا فرزندپذیری با یکدیگر ارتباط داشته و طی یک دوره ی زمانی نامشخص، با هم زندگی می کنند.

2-1- تعریف فضای مجازی

فضای مجازی واژه ای است که نخستین بار توسط ویلیام گیبسون در کتاب علمی تخیلی مشهورش به نام «نورمونسر» به کار رفته است. فضای مجازی به فضای اطلاق می شود که بدون در نظر گرفتن بعد زمان و مکان تعامل های اجتماعی میان فرهنگ های گوناگون را از طریق فناوری های نوین امکان پذیر می سازد.[2]

فضای سایبر در واقع یک «محیط» است که ارتباطات در آن انجام می شود؛ نه صرفا مجموعه ای از ارتباطات.[3]

2) فضای مجازی و نارضایتی های خانوادگی

شبکه های اجتماعی موجب افزایش ارتباطات اجتماعی شده است. نگرانی در مورد تاثیر شبکه های اجتماعی بر روابط خانوادگی از جمله ارتباط همسران و ارتباط والدین با فرزندان شان وجود دارد. استفاده از شبکه های اجتماعی توسط جوانان، سبک زندگی آنان را تغییر داده است. خودنمایی و زندگی ویترینی از نتایج منفی شبکه های اجتماعی است. تغییرات زیادی تحت تاثیر شبکه های اجتماعی در ارزش ها، ساختار، سبک زندگی و نگرش های افراد و خانواده ها ایجاد شده است. زمانی عکس های خصوصی و خانوادگی و روابط حریم مشخصی داشت و ورود افراد غریبه به خانه را بد تلقی می کردند.

اما حالا، حتی خصوصی ترین مسائل زندگی و لحظه های خودمانی نیز در شبکه های اجتماعی انتشار می شود. ایجاد سوءتفاهم و سردشدن روابط زوجین از نتایج و تبعات منفی شبکه های اجتماعی است. طلاق و افزایش آن نیز نتیجه شبکه های مجازی است. انسان در خانواده، فرآیند جامعه پذیری را می آموزد که مجموعه هایی از بایدها و نبایدهاست و بالاخره نقش هایی را در روابطش با دیگران یاد می گیرد.

آنچه در خانواده از اهمیت برخوردار است، توجه به ارزش ها به ویژه ارزش های خانوادگی و اجتماعی است که از طریق آنها می توان جامعه را کنترل کرد و به سوی زوال یا تعالی سوق داد. آماده کردن فرزندان برای پذیرش مسئولیت های اجتماعی یکی از وظایف مهم و اساسی خانواده ها به شمار می رود.

به نظر می رسد نوعی گذار از سنت به مدرنیته، سبب رشد و گسترش آسیب های نوپدید شده است. سیستم های جدید ارتباطی (شبکه های مجازی) آسان تر، ارزان تر و در دسترس تر است، به همین دلیل، استفاده از این فناوری های نوین برای کاربران جذاب تر است. علاوه بر این، کمبود ارتباطات میان فردی در جامعه به راحتی از طریق این سیستم جبران می شود.

از مهمترین دلایل گسترش رو به افزون آسیب های جدید و نوپدید ناشی از فناوری های نوین و شبکه های مجازی، نبود آموزش از سوی خانواده و عدم فرهنگ سازی صحیح است. لذا یکی از زمینه های اصلی در بروز مشکلات خانوادگی و اصولا نارضایتی از زندگی مشترک، فضای مجازی است که تحت تاثیر تولیدات رسانه ای به وجود آمده و باعث آن شده تا سطح توقع و رضایت از زندگی های مشترک را به خصوص در میان نسل جوان بالا ببرد. تحت تاثیر این فضا آنچه جوان باید از زندگی مشترک انتظار داشته باشد، به نوعی تحریف می شود. لذت و صمیمیتی که از برنامه ها و محتویات رسانه ها مانند فیلم ها و سریال ها در اذهان جوانان نقش می بندد تا حد بسیار زیادی در زندگی طبیعی قابل دستیابی نخواهد بود که این امر می تواند تبعات زیانباری برای آینده جوانان به همراه داشته باشد.

صرف نظر از کاربرد وسیع این ابزارها، آنچه امروزه کاربرد وسیعی یافته و بخش وسیعی از فعالیت های روزمره افراد را پوشش می دهد، اینترنت و به تبع آن فضای مجازی است. ضمن اینکه استفاده نادرست از این امکانات باعث از بین رفتن بسیاری از حریم ها در خانواده ها شده، به گونه ای که به رغم حضور فیزیکی و در زیر یک سقف بودن در داخل خانواده، گاه فاصله عاطفی و معنوی زیادی را از یکدیگر تجربه می کنند و افراد خانواده کمترین مراودات و گفتگوی همدلانه را با هم دارند. استفاده بیش ازحد از شبکه های اجتماعی در محیط خانواده با کاهش سطح ارتباطات عاطفی، میزان گفت وگو در خانواده را حتی از 15 دقیقه در روز هم کمتر کرده است.

اینترنت همچنین شکاف میان نسل ها را بیشتر کرده است و اکنون شکاف میان نسل دوم و سوم علاقه مند به اینترنت نیز آشکار شده، به گونه ای که هیچ یک زبان دیگری را نمی فهمند.

امروزه با ورود وسایل و تکنولوژی های جدید به عرصه خانواده ها شاهد این هستیم که والدین و فرزندان ساعت های متمادی در کنار یکدیگر می نشینند، بدون آنکه حرفی برای گفتن داشته باشند. ما دیگر کمتر نشانه هایی از آن نوع خانواده هایی را داریم که والدین و فرزندان دور هم بنشینند، درباره موضوعات مختلف خانوادگی و کاری با هم گفتگو کنند و نظرات همدیگر را راجع به موضوعات مختلف جویا شوند. در شرایط فعلی روابط موجود میان والدین و فرزندان به سردی گراییده و دو نسل به دلیل داشتن تفاوت های اجتماعی و تجربه های زیسته مختلف، زندگی را از دیدگاه خود می نگرند و مطابق با بینش خود آن را تفسیر می کنند. نسل دیروز (والدین) احساس دانایی و باتجربه بودن می کند و نسل امروز (فرزندان) که خواهان تطابق با پیشرفت های روز است، در برابر آنها واکنش نشان می دهد و چون از پس منطق و نصیحت های ریشه دار و سرشار از تجربه آنها برنمی آید، به لجبازی روی می آورد.[4]

3) مهمترین آسیب های فضای مجازی بر خانواده

همانطور که می دانیم فضای مجازی همان قدر که مفید است اگر به درستی استفاده نشود می تواند مضرات زیادی هم برای انسان به همراه داشته باشد. این آسیب ها عبارتند از:

1-3- عدم نظارت والدین و دوری اعضای خانواده از یکدیگر

چرخ زدن و سرگرم شدن در فضای مجازی دربیشتر مواقع غیر قابل کنترل بده و اگر والدین نتوانند نظارتی روی ابن موضوع داشته باشد کم کم فاصله فرزندان از آنها بیشتر می شود. والدین الگوی اول فرزندان هستند هستند زمانی که آنها به خاطر فعالیت زیاد در این فضا از فرزندان غافل می شوند فرزندان هم این رفتار را یاد می گیرند. در این زمان سردی و فاصله بین اعضای خانواده حکم فرما شده و نارضایتی افراد را به همراه دارد.

2-3- جذب شدن به ارزش های بیگانه و عدم بلوغ

اینترنت بستری گسترده بوده که در آن افراد می توانند تعاملاتی گسترده و وسیع داشته باشند از این رو افراد حذف ارزش های بیگانه می شوند و مصرف گرایی و روابط آزاد و تنوع طلبی و … در افراد رواج پیدا می کند. این ارزش ها بیشتر از همه گروه نوجوان را به خود جذب می کنند. نوجوانان که هنوز هویت تثبیت شده ای ندارند توسط این ارزش ها سردرگم خواهند شد.[5]

3-3- آسیب های جسمانی

استفاده زیاد از فضای مجازی آسیب های جسمانی زیادی را به همراه دارد. قطعا یک جا نشستن و ستون فقرات فشار زیادی وارد می کند و پایین نگه داشتن سر برای مدت طولانی به گردن و ستون فقرات آسیب های جدی را وارد می کند. این بیماری روز به روز هم بیشتر می شود.

نگاه کردن زیاد در گوشی و تبلت خصوصا در شب مشکلات بینایی را برای انسان به همراه دارد و باعث شب کوری و ضعیف شدن چشم هم می شود. وقتی فعالیتی ندارید و مدام در حال خوردن و کار با فضای مجازی هستید کم کم وزن شما بیشتر خواهد شد و چاقی عوارض زیادی چون دیابت و چربی خون برای شما به همراه دارد. زمانی که گوشی را برای تایم طولانی در دست می گیرید پوست دست ملتهب شده و انگشتان و تاندون ها خسته و به مرور زمان ضعیف می شوند. این مشکلات جسمانی روز به روز بیشتر می شوند و سلامت شما را تهدید می کنند.

4-3- آسیب روانی

در کنار آسیب های جسمانی فضای مجازی آسیب های روحی و روانی هم به همراه دارد. در خانه ماندن و کار زیاد با گوشی افسردگی را به همراه دارد. در این زمان شما مدام خود را با دیگران مقایسه می کنید و از زن خود ناراضی خواهید بود. استرس و اضطراب شما زیاد می شود که از نظر جسمی هم سلامت شما را به خطر می اندازد. اعتیاد به اینترنت در کودکان و نوجوانان زیاد بوده و آنها در اینترنت پرخاشگری و رفتار نادرست را یاد می گیرند. اعتیاد به نفس کاذب و خود شیفتگی از دیگر آسیب های روحی استفاده از فضای مجازی است . وقتی سرگرم فضای مجازی می شوید تایم خواب شما به هم میریزد و بی خوابی بدن شما را مختل خواهد کرد.[6]

5-3- فحشا و سوء استفاده جنسی و خیانت اینترنتی

فضای مجازی یک فضای کاملا آزاد بوده که هر چیزی در آن رد و بدل می شود به همین دلیل کودکان و نوجوانان بیشتر از هر چیزی در معرض آسیب هستند. فحشا و سوءاستفاده جنسی و خیانت مهمترین این آسیب ها است. دیدن محتواهای بد فرد را تحریک کرده و او را به انجام کارهای نادرست ترغیب می کند. زوج های جوان بیشتر از هر کسی درگیر این آسیب می شوند و خیانت زندگی آنها را تهدید می کند.

6-3- اعتیاد اینترنتی و انزوا طلبی

سرگرمی بیش از حد با فضای مجازی افراد را معتاد به اینترنت کرده و انزوا طلبی و افسردگی آنها را به همراه دارد. وابستگی به فضای مجازی باعث شده تا افراد نتوانند تایم آزاد در روز داسته باشند که در این صورت زندگی عادی آنها مختل خواهد شد. آنها کم کم از اجتماع فاصله می گیرند و به سمت گوشه گیری و افسردگی می روند.[7]

4) راهکارهای پیشگیری و کاهش آسیب های اجتماعی فضای مجازی بر خانواده

Ø تشویق فرزندان و ایجاد جذابیت در نوجوانان جهت شرکت در فعالیت های اجتماعی در دنیای واقعی و تقویت این گونه رفتارها توسط والدین.

Ø وقت گذاشتن برای گفتگو در خانواده و برگزاری به صورت جلسات خانگی و هفتگی در خانواده.

Ø گذراندن اوقات بیشتر اعضای خانواده با یکدیگر در فضای بیرون از خانه به طوری که زوجین و فرزندان از نظر عاطفی و روانی، احساس خلاء نکنند و جهت جبران این کمبود به فضای مجازی پناه ببرند.

Ø والدین باید تا حدودی به فناوری های روز دنیا مسلط بوده و نسبت به شیوه های جدید ارتباط فرزندان خود، تهدیدات و آسیب های ناشی از اینترنت و فضای مجازی آگاهی و شناخت کافی و لازم را داشته باشند تا از انجام بسیاری از جرایم و ارتباطات پنهانی جلوگیری به عمل آید.

Ø استفاده از آموزه های دینی از جمله امر به معروف و نهی از منکر به عنوان نوعی کنترل اجتماعی توسط هر شخص.

Ø هنجارسازی های مثبت و آموزش فرهنگ استفاده از اینترنت و فضای مجازی به فرزندان مان در خانواده.

Ø لازم به ذکر است در زمینه استفاده از فناوری های نوین برخورد مقابله های قهری چاره کار نیست و نیاز به فرهنگ سازی دارد و نحوه استفاده مناسب و صحیح از فضای مجازی به کاربران در گروه های مختلف سنی آموزش داده شود.

[1]- معین، محمد؛ فرهنگ فارسی معین، 1376، تهران: انتشارات امیرکبیر، ص 584.

[2]- خانیکی، هادی، بابایی، محمود، فضای سایبری و شبکه های اجتماعی مفهوم و کارکردها، 1390، فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات جامعه اطلاعاتی، ص 76.

[3]- شاه محمدی، غلامرضا، راهبردهایی برای پیشگیری وضعی از آسیب های فضای مجازی، 1395، فصلنامه ی مطالعات راهبردی ناجا، ص 106.

[4] - https://www.pishkhan.com/news/248742

[5] - https://zehnemovafagh.com/damages-of-cyberspace-on-the-family/

[6] - https://zehnemovafagh.com/damages-of-cyberspace-on-the-family/

[7]- https://zehnemovafagh.com/damages-of-cyberspace-on-the-family/