غبار فراموشی بر ادبیات فولکلور کشور
منظور از فولکلوریک، ادبیات و فرهنگ عامه است. فرهنگی که دیرزمانی گیراتر و شنیدنی تر بود و چند صباحی است کم فروغ شده است و کمتر از آن می شنویم، می بینیم و می خوانیم. شاید اگر امروز هم امثال «مثل آباد» تلویزیون و «فرهنگ مردم» رادیو به شکلی در فضای مجازی گل می کرد این فولکلورهای دوست داشتنی و دل نشین نیز بیشتر و بیشتر نمود داشت و دیده می شد.
از میان همه نوع فرهنگ و موسیقی و ادبیات و رسم و رسوم عامه بیشتر نام و نشان یلدا و عید نوروز و حاجی فیروز را شنیده ایم و دیده ایم و کمتر از آداب ورسوم اقوام و مثل ها و اسطوره های کهن پارسی در این زمانه شنیده ایم.
حال می خواهیم از نویسنده کتاب های «بشنو از وی چون حکایت می کند» و «شکسپیر، نویسنده یا روانشناس» در رابطه با همین باورهای عامه و فولکلورهای فراموش شده بشنویم و در بین همه گفته ها و سخنانش، کورسوی امید به آینده روشن فولکلوریک آن هم به دست پرتوان شهرستانی های اهل فرهنگ و قلم را به فال نیک بگیریم.
هلن اولیایی نیا، مترجم، نویسنده اصفهانی و فعال ادبیات عامه و فولکلوریک است که دغدغه ها و پیشنهادهایش به واقع شنیدنی است. مشروح گفت وگوی خبرنگار ایمنا با این نویسنده و مدرس دانشگاه را در ادامه از نظر می گذارنید.
استفاده از فولکلور در ادبیات معاصر چه وضعیتی دارد؟
فولکلور در ادبیات همیشه بوده است و خواهد بود و راهی برای حفظ فرهنگ و باورهای کهن است. تخصص من ادبیات انگلیسی و آمریکایی است و مطابق با تجربه ای که دارم عنصر فولکلور می تواند حافظ و نگهبان فرهنگ باشد.
غربی ها از این عنصر به خوبی استفاده می کنند؛ به این شکل که چیزهای معمولی فولکلوریک را در ساختار داستان ها و اشعارشان به خوبی حفظ می کنند و به کار می برند. داستان هایی مثل سیندرلا یا سفیدبرفی که امروزه در ادبیات غرب به شکل فولکلوریک در آمده است مثال هایی است که حتی در زمره شاهکارهای ادبی وجود دارد و بزرگانی همچون شکسپیر از آن ها بهره برده اند. از جمله ویژگی های شکسپیر این بوده که از عنصر فولکلور بسیار خوب استفاده می کرده به گونه ای که هم غنابخش مطالب بوده و هم ارتباط مستقیم با خواننده برقرار می کرده است؛ چراکه وقتی یک مخاطب این عناصر عامیانه را می خواند و می شنود، ارتباط بهتری با متن و داستان برقرار می کند.
ما طی دهه های اخیر با فولکلور و باورهای عامیانه کشورمان چه کرده ایم؟
اینکه ما با فولکلور و باورهای عامیانه خودمان چه کرده ایم باید گفت سابق بر این، برنامه های رادیویی و تلویزیونی خوبی در رابطه با ادبیات فولکلور برای شناساندن فرهنگ و رسوم اقوام مختلف اجرا می شد. امثال «مرحوم صبحی» و «جواهرکلام» کارهای خوبی در این زمینه ساخته بودند و حتی وقتی در رادیو پخش می شد، مردم با آن ها همدلی و همراهی می کردند. اما در چند دهه اخیر فولکلور فراموش شده است. بسیاری از مسائل فولکلوریک قصه ها و افسانه ها و فرهنگ های عمومی به ویژه بین اقوام متعدد ایران زمین با فولکلور بسیار غنی، جذاب و شنیدنی شناخته و معرفی می شدند.
خوشبختانه در یکی دو سال گذشته شاهد یک نوع بیداری در نویسندگان، به خصوص در بین نویسندگان محلی و شهرستانی هستیم.و به دلیل اینکه من داور جشنواره های مختلف ادبی هستم، شاهد هستم آثاری که در این مدت ارائه می شود، گرایش خوبی به سمت عنصر فرهنگ عامیانه و فولکلوریک، متل ها و باورهای کهن دارد و به نسبت قبل پررنگ شده است.
نویسندگان ترک، ترکمن، ترک، لر، عرب و بلوچ زیادی در این مدت داشته ایم که سعی کرده اند داستان ها و متل های خوب و جذابی تولید کنند که در عین جذاب بودن، به دلیل اینکه در دل داستان تنیده شده است، باعث آشنایی ما و مخاطبان با بافت سنتی و فرهنگ بومی یک منطقه می شود. این ها به واقع می تواند ارزشمند باشد و من به عنوان داور این عرصه، خوشحال هستم که این رویکرد در حال احیا و پویاتر شدن است.
امروزه ادبیات داستانی محلی در استان های مختلف و قومیت های متنوع در حال رشد و بالندگی است؛ هم برای جذابیت بخشیدن به داستان های بومی و هم برای حفظ و ماندگاری این فرهنگ های فولکلور. چراکه اگر همین ها فرهنگ های عامیانه خود را حفظ نکنند مساوی با این است که نیمی از فرهنگشان ازدست می رود و فراموش می شود.
به عنوان یک تکنیک چه نوع استفاده هایی از فولکلور می شود؟
دو نوع استفاده از این فولکلور می شود؛ یکی داستان های خرافی که بین مردم بیان می شود و نویسنده سعی می کند با طرح نقادانه آن ها، تاثیر باورهای غلط خرافی را گوشزد کند و این تاثیر را بر تفکر عامه مردم نشان دهد و همان کاری است که نویسندگان حوزه آمریکای لاتین همچون «گابریل گارسیا مارکز» می کنند. سراسر این کتاب، فولکلور و اعتقادات خرافی مردم است. امثال «بورخس» و «کوییلو» هم همین کار را می کنند. این ها همه از فرهنگ عامه در آثارشان استفاده می کنند؛ نه به این دلیل که خودشان به آن اعتقاد دارند، بلکه برای اینکه هم می خواهند آن ها را بیان کنند و زنده نگه دارند و هم اینکه مردم را به نقد بکشند. این به واقع نوعی استفاده و بهره بردن آگاهانه از فرهنگ عامه است.
اما در مقابل گروهی دیگر هستند که ممکن است ناآگاه باورهای فولکلوریک که بیشتر به سمت خرافات تمایل دارد را طوری مطرح کنند که انگار واقعیت دارد. این برای جامعه ما که به خودی خود جامعه ای است که خرافات در آن روز به روز در حال بیشتر شدن است، می تواند مضر و اشاعه دهنده خرافات باشد. درحالی که ما باید خرافات را ریشه کن کنیم. این موضوع اگر آگاهانه نباشد و به عنوان تکنیک از آن استفاده نشود، می تواند آسیب زننده باشد و خواننده فکر کند چنین چیزهایی وجود دارد و واقعی است و او هم باید این ها را باور کند!.
نویسندگان معاصر به ویژه از احمد گلشیری به بعد، نشان دادند که مسائل خرافی چگونه می تواند فرهنگ یک جامعه را متزلزل و خدشه دار کنند.
باید توجه داشت که استفاده از فولکلوریک و متل ها، نشان دادن واقعیت نیست. ممکن است افسانه هایی که در جاهای مختلف شاهد هستیم واقعیت نداشته باشد و در واقع نوعی تمثیل باشد. در اینجا استفاده از فولکلور به عنوان یک تکنیک مطرح است و نویسنده ها اغلب در قالب تکنیک از آن استفاده می کنند؛ نه اینکه بخواهند آن را اشاعه دهند. در واقع نویسندگان در تلاش برای حفظ این فرهنگ ها، دور از جنبه های منفی و خرافی هستند.
آنچه من بین خواننده ها و گاهی بین کتاب خوان ها و اهل مطالعه شاهد هستم این است که این افراد فکر می کنند اگر در داستانی از ادبیات فولکلور صحبت شد این داستان دیگر مدرن نیست. درحالی که این داستان می تواند مدرن باشد، در عین اینکه از تکنیک های مختلف در نوشتن از جمله فولکلور هم بهره ببرد. این یک نوع سوءبرداشت است که اگر شما از فولکلور در نوشته خود استفاده کردید متن و داستان شما امروزی نیست. درحالی که در واقع این گونه نیست و می تواند بسیار موثر باشد.
برنامه هایی همچون «فرهنگ مردم» رادیو ایران چقدر در اشاعه فرهنگ عامه و ادبیات اقوام موثر بود؟
خود من در دوران جوانی حتی یک دقیقه این برنامه را از دست نمی دادم چراکه بسیار موثر، کارآمد و فوق العاده بود. افرادی که خود واضع، اشاعه دهنده و حتی پژوهشگر فرهنگ عامه بودند موسیقی ها، آداب ورسوم، ضرب المثل ها و اعتقادات محلی را جمع آوری می کردند. چند سالی بود شاهد فراموشی موسیقی های محلی بودیم اما امروزه شاهد رشد و شکوفایی این نوع موسیقی هستیم. هنوز هم هستند افرادی که اشکال مختلفی از فرهنگ عامه مانند همین موسیقی ها و لالایی ها را جمع آوری می کنند و روی آن کار کرده اند و برایش وقت گذاشته اند.
در قرون وسطی که ادبیاتی وجود نداشت عده ای به مناطق انگلیسی زبان می رفتند و قصه ها و داستان های مختلف را جمع آوری می کردند. داستان «رابین هود» که امروزه به ما رسیده یا داستان شاه آرتور از همین ها جمع آوری منتشر شده است. بعدها نویسندگان در داستان ها و کارگردان ها در فیلم هایشان از آن ها استفاده کردند. با همین روش ها است که فرهنگ حفظ و ترویج می شود. به واقع ما برای فرهنگمان هیچ کاری نکرده ایم، به طور مثال همین برنامه فرهنگ مردم که زمانی خاص و عام برای شنیدن آن وقت می گذاشتند رو به فراموشی رفته است.
وضعیت ادبیات کشورمان و کاربرد فولکلور بین ادبی نویسان و داستان نویسان چگونه است؟
وضعیت طی چند سال اخیر بهتر شده و یک احساس ملی و محلی در کنار هم در حال شکوفایی است و این موضوع که فرهنگ خود را به دیگران معرفی کنیم در حال رشد است.امروزه اساطیر ایران در داخل کشور خودمان ناشناخته هستند اما در کشورهای دیگر مثل گرجستان، افغانستان، ترکیه و حتی گرجستان شناخته شده اند.
اصفهان در فرهنگ عامه و فولکلور چه وضعیتی دارد؟
علاقه مندانی بودند که اشعار، ضرب المثل ها، داستان ها و حکایت های محلی را جمع کرده و به شکل کتاب درآورده اند. این مجموعه ها بسیار غنی است. اصفهان شرایط خاص و نویسندگان خاص خودش را دارد. کاری که نویسندگان اصفهانی می کنند زنده کردن همان خاطرات و قصه های کهن این دیار است که در داستان هایشان به کار می گیرند. اما بین اقوام مختلف تلاش زیادی می کنند تا فرهنگشان را با زنده نگه داشتن فولکلور و استفاده در ادبیات داستانی و شعر حفظ کنند.
این همان کاری است که ایرلندی ها کردند. آن ها زمانی که زیر سلطه انگلستان بودند سعی کردند فرهنگ عامه خود را با استفاده از نمایشنامه نویسی و داستان حفظ کنند؛ به طوری که در یک دوره همه نمایشنامه نویسان این کشور، ایرلندی بودند. «سیندر» و «شونو کیسی» افرادی بودند که تمام فرهنگ فولکلور ایرلند را در نمایشنامه هایشان حفظ و احیا کردند. مرکزی به نام «تئاتر ایرلند» در انگلستان وجود داشت که بیشتر نمایش نامه ها در آنجا اجرا می شد.
یکی از چهره های شاخص در این زمینه «دبلیو. بی. ییتس» بود. او یک ایرلندی انقلابی و تحت تاثیر سیاست های ضد ایرلندی انگلستان بود و سعی کرد به این شکل فرهنگ عامه ایرلند را حفظ کند. حتی فردی مثل «جیمز آگوستین آلویسیوس جویس» که ایرلندی بود با اینکه جلای وطن کرد و از اعتقادات خرافی زادگاهش فرار کرد و به انگلیس رفت، اما در تمام مدتی که مشغول نوشتن بود همه مطالبش شامل افسانه ها، باورها و قصه های ایرلند بود. او همیشه می گفت بزرگ ترین خیانت را خود ما ایرلندی ها به خودمان کردیم که اجازه دادیم فرهنگ انگلیسی بر ما غالب شود. این موضوع در حفظ فرهنگ بسیار اهمیت دارد.
نقش رسانه در تقویت ادبیات فولکلور چیست؟
باید برای این نوع کارها با برنامه ریزی پیش رفت و روی آن ها سرمایه گذاری کرد. افراد متخصص باید وارد میدان شوند نه اینکه هر فردی که به دنبال مشهور شدن و دیده شدن است وارد گود شود. مجموعه عامیانه «مثل آباد» سابق بر این بر اساس فرهنگ فولکلور کشورمان پخش می شد. این برنامه نمونه خوبی بود. یا برنامه هایی همچون «حسن کچل» یا «امیرارسلان نامدار» که تبدیل به فیلم یا پویانمایی شدند و کودکان با آن ها آشنا می شدند. کودکان امروز سیندرلا و سفیدبرفی را می شناسند اما حتی نام حسن کچل را هم نشنیده اند و او را نمی شناسند؛ آن ها از این فضا به شدت دور شده اند یا اینکه دورافتاده اند.
دولت و صداوسیما باید سرمایه گذاری کنند و از افرادی که در این بخش متخصص هستند دعوت کنند. این موارد برای مردم بسیار جذابیت دارند. اگر این اتفاق بیفتد در غنای ادبیات و فرهنگ عامه ایران زمین هم بسیار موثر خواهد بود. به نظر من ساخت مجموعه هایی مشابه مثل آباد همین امروز هم جواب می دهد و مخاطب را جذب می کند.
وظیفه رسانه آگاهی رساندن به مردم، آسیب شناسی و مهم نشان دادن فرهنگ عامه است. شاعر یا نویسنده جوانی که با این ها بیگانه است و شناختی از آن ندارد، باید با آن ها آشنا شود. بیدار کردن جامعه و به تحرک واداشتن آن با رسانه ها و روزنامه نگاران امکان پذیر است.