کلیات حقوق خانواده (شماره ۲)
کلیات حقوق خانواده (شماره 2)
بخش نخست) ازدواج
پیشتر گفتیم که منظور از کلیات حقوق خانواده چیست و ناگزیر چون خانواده با بستن پیمان زناشویی تشکیل می شود، در بخش بندی خود ازدواج را مبنای تقسیم قرار دادیم. سپس نگاهی کوتاه به مهمترین مسائل «خواستگاری» و «نامزدی» داشتیم و در این شماره بناست تا مفهوم ازدواج، انواع و تفاوت های آن را شرح دهیم.
علایم اختصاری:
ق.م:قانون مدنی- ق.ح.خ: قانون حمایت خانواده مصوب 1391- جعفری لنگرودی: جعفری لنگرودی، محمدجعفر، حقوق خانواده، چاپ چهارم، 1386 - ص: صفحه
الف) چیستی و انواع ازدواج در قانون
عقد نکاح و یا برگردان پارسی آن «پیمان زناشویی» تعریف مشخصی در قانون ندارد و فهم معنای آن به عرف واگذار شده. در عرف همین که زن و مردی با هدف تشکیل خانواده و مشارکت در زندگی با هم پیمان ببندند و براساس قانون باشد، ازدواج صورت می گیرد (ماده1102 ق.م). قانون مدنی ایران که براساس «فقه امامیه» (شیعه دوازده امامی) تدوین شده، ازدواج را به دو شکل «دائم» و «موقت» پذیرفته. ازدواج دائم آن است که (در سند ازدواج یا قباله نکاح) برای آن مدتی تعیین نشده باشد و ازدواج موقت که در عرف از آن به عنوان «صیغه» یاد می شود،«نکاح منقطع»، «عقد انقطاع» و یا در فقه «عقد متعه» نیز نام دارد. وفق مواد 1075 و 1076 ق.م ازدواج موقت برای مدت مشخصی صورت می گیرد و باید این مدت کاملا تعیین شود. تفاوتی ندارد که مقدار آن کوتاه (1روز) یا درازمدت (99سال) باشد. پس اگر مدتی تعیین نشود، بنابه حدیث ازدواج «دائم» دانسته می شود (جعفری لنگرودی، ص 119). البته برخی معتقدند که اگر مدت ازدواج بیش از طول عمر معمول انسان باشد، ازدواج دائم است. ولی این نظر باتوجه به اینکه ماده 1075 اساسا محدودیت زمانی قائل نشده و ماده 1076 ق.م فقط از تعیین دقیق و کامل مدت زمان سخن گفته، نادرست است. پس در این مواد گفته شده: ماده ۱۰۷۵– «نکاح وقتی منقطع است که برای مدت معینی واقع شده باشد. و ماده ۱۰۷۶– مدت نکاح منقطع باید کاملا معین شود». اما اینکه ازدواج دائم و موقت چه تفاوت هایی دارند را در بند بعد خواهیم گفت.
ب) تفاوت های ازدواج دائم و موقت
1- ارث: از مهمترین تفاوت های ازدواج دائم و موقت در این است که وفق ماده 940 ق.م در ازدواج موقت زن و شوهر از هم «ارث» نمی برند و چنانچه حین عقد شرط شود که ارث ببرند، این شرط باطل است. اما چون فرزند ناشی از این ازدواج مشروع است، ارث برده و نفقه او باید پرداخته شود. به علاوه پدر و مادر نیز از این فرزند ارث می برند. زیرا بنابه ماده 861 ق.م موجبات ارث نسب و سبب است و نسبتی که از رابطه مشروع ناشی شده باشد، رابطه توارث (ارث دادن و ارث بردن) ایجاد می کند.
2- نفقه: مطابق ماده 1113 ق.م: «در عقد انقطاع زن حق نفقه ندارد، مگر اینکه شرط شده یا آن که عقد مبنی بر آن جاری شده باشد». به عبارتی در حین عقد شرط کنند که نفقه پرداخت شود و یا اساسا عقد موقت با نیت پرداخت نفقه صورت گرفته باشد.
3- مهریه: اگر در ازدواج موقت مهریه معین نشود، عقد باطل است (ماده 1095 ق.م)؛ اما در ازدواج دائم وفق ماده 1087ق.م می توان تعیین مهریه را حتی به بعد از عقد واگذار کرد. ماده 1087- « اگر در نکاح دائم مهر ذکر نشده یا عدم مهر شرط شده باشد، نکاح صحیح است و طرفین می توانند بعد از عقد مهر را به تراضی معین کنند...»
4- ثبت ازدواج: وفق ماده 49 ق.ح.خ ثبت نکردن ازدواج دائم برای شوهر مجازات دارد، لکن در ازدواج موقت زن و مرد می توانند خود صیغه عقد موقت را بخوانند و جز در مواردی خاص، الزامی به ثبت آن در دفتر ازدواج نیست. در مورد ازدواج موقت پیشنهاد می شود برای اینکه «اثبات نسب» ساده تر باشد، آن را ثبت کنند. چراکه براساس ماده 21 ق.ح.خ ثبت ازدواج موقت در موارد زیر الزامی است: «۱ باردارشدن زوجه ۲ توافق طرفین ۳ شرط ضمن عقد». همچنین ماده 12 قانون ثبت احوال مقرر کرده که زاده شدن هر کودک در ایران باید به ثبت احوال اعلام شود و برای این مسئله باید مشروع بودن رابطه شان را اثبات کنند.
5- شیوه جدایی: طبق ماده 1139 ق.م «طلاق» مخصوص ازدواج دائم است و راه های جدایی در ازدواج موقت: «بذل مدت» یعنی بخشیدن باقی مدت بر زن و یا «انقضای مدت» به معنای پایان یافتن مدت است. در هر دو مورد دائم و موقت، «فوت» یکی از زوجین باعث برهم خوردن ازدواج (انحلال نکاح) است و ازدواج موقت هم قابل فسخ (برهم زدن) می شود. «مثلا اگر در عقد انقطاع 99ساله زوج پس از عقد دیوانه شود زوجه به استناد ماده 1125 ق.م حق فسخ دارد» (جعفری لنگرودی، ص 199). خاصه در ازدواج موقت نیز می توان مستند به ماده 1130ق.م دادخواست «بذل مدت» به سبب «عسر و حرج» زن به دادگاه خانواده تقدیم کرد (دادنامه قطعی 9309970220201871 شعبه 2 تجدیدنظر استان تهران، مورخ 29/10/1393).
با این توضیحات در مطالب آینده به شرایط صحت و موانع ازدواج دائم می پردازیم.