کلیات حقوق خانواده
کلیات حقوق خانواده
مقدمه:
حقوق خانواده در تعریفی کلی و حداقلی شامل تمام حقوق و تکالیف (مالی و غیرمالی) شناخته شده در قانون است که در چارچوب یک نهاد اجتماعی به نام «خانواده» و برای اعضای آن، معنا پیدا می کند. تفاوتی ندارد که این مقررات داخلی باشند، مانند مقررات قانون مدنی در باب وصیت، ارث، تابعیت، اقامتگاه، ازدواج و... یعنی مواد 825 تا 949 و از ماده 956 تا 1256 و قانون امور حسبی و یا مقررات بین المللی ای که دولت ایران به آنها پیوسته است مانند میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی (مواد 23 و 24). ولی خلاف تصور رایج، نباید پنداشت که حقوق خانواده مسائلی مانند اهدای جنین، انتخاب نام شایسته، تغییر جنسیت، تغییر نام خانوادگی، فرزندخواندگی و... را شامل نمی شود. خانواده در معنی خاص که اعضای آن پدر، مادر، فرزندان و نوادگان به شمار می آیند، در معنای عام، سایر بستگان یعنی پدر و مادربزرگ، عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آنان را نیز در برمی گیرد. به همین دلیل، قانون مدنی در مبحث «در موجبات ارث و طبقات مختلفه وراث» (مواد 861 تا 866) به آنان نیز اشاره کرده. پس برای اینکه بهتر متوجه حقوق خانواده بشویم، در یک دسته بندی کلی، مسائلی که قانون به آنها پرداخته را در زیر با عنوان «کلیات حقوق خانواده» آورده، و در شماره های آینده به ترتیب، به هریک از آنان می پردازیم. اما از آنجایی که خانواده با بستن پیمان زناشویی تشکیل می شود، در بخش بندی خود، ازدواج را مبنای تقسیم قرار می دهیم.
کلیات حقوق خانواده:
1. ازدواج: چیستی و انواع آن در قانون (دائم؛ موقت) و چگونگی انعقاد آن (شرایط درستی، موانع و تشریفات ثبت ازدواج)؛
2. آثار ازدواج: مالی (مهریه، نفقه، ارث و وصیت) و غیرمالی (حقوق زوجین نسبت به یکدیگر، حقوق فرزندان و...)
3. انحلال پیمان زناشویی (شکل های جدایی و طلاق) و مسائل پس از جدایی (حضانت، قیمومت، عده).
به علاوه، خواستگاری و نامزدی که «وضعیت پیش از ازدواج» است و شاید مهمترین مسئله آن هدایای دوران نامزدی باشد در این شماره اختصارا به آنها می پردازیم.
الف) خواستگاری
خواستگاری که «وعده ازدواج» نیز گفته می شود، هرچند در ماده 1034 ق.م به آن اشاره شده، اما مفهوم آن روشن نیست. ماده 1034- «هر زنی را که خالی از موانع نکاح باشد، می توان خواستگاری نمود». پس با رجوع به عرف جامعه می توان خواستگاری را «ابراز تمایل یک طرف برای ازدواج با طرف دیگر» تعریف نمود. گفتنی است که خلاف تصور عامه، خواستگاری زن از مرد نیز، مغایر شرع نیست (محمد مقدادی، خواستگاری در فقه و حقوق، مطالعات راهبردی زنان 1383 شماره 25). در طی این مراسم که طرفین به سنجش شرایط ازدواجشان در آینده می پردازند، ممکن است «وعده به ازدواج» دهند و نتیجه آن «نامزدی» باشد و یا حتی به قول معروف «وصلتی صورت نگیرد».
ب) نامزدی
با وجود اشاره به «نامزدی» در ماده 1036 ق.م، مفهوم آن در قانون تعریف نشده و ممکن است در نتیجه خواستگاری، نامزدی صورت گیرد. همچنین نامزدی قانونا، الزامی برای ازدواج ایجاد نمی کند. پس اگر نامزدی به هم بخورد، برای پس گرفتن هدایا چه می توان کرد؟ براساس ماده 1037 ق.م اگر هدیه ای داده شده باشد، می توان بازپس گرفت. لکن ممکن است هدایا برخی مصرف شدنی و بعضی قابل بقاء باشند. پس اصولا هدایایی که با استفاده از بین نمی روند مانند حلقه نامزدی، قطعات طلا و... را می توان مسترد کرد. البته دردادگاه باید مدارک لازم مثل فاکتور خرید طلا برای اثبات مالکیت خود داشته باشید و دادگاهی که می تواند به این دعوا رسیدگی کند، وفق بند 1 ماده 4 قانون حمایت خانواده مصوب 1/12/1391 «دادگاه خانواده» است (دادنامه قطعی شماره 9409970221000723، شعبه 30 دادگاه تجدیدنظر استان تهران، مورخ 31/6/1394). به علاوه، اگر نامزدی به سبب مرگ یکی از نامزدها پایان یافته باشد، اگر عین (شئ) هدایا موجود باشد قابل مطالبه است، ولی قیمت هدایا قابل دریافت نیست.