تحول تربیتی چگونه به وجود آمد؟

تحول تربیتی چگونه به وجود آمد؟ 

انعکاس شرطی

در روانشناسی بحث بسیار جالبی به نام 《انعکاس شرطی》وجود دارد ، این بحث مبتنی بر نظریه و آزمایشهای《پاولف》دانشمند معروف روسی است . 

او به این وسیله توانست که《حالات روانی را شرطی 》بسازد . برای اینکه با این نظریه آشنایی بیشتری پیدا کنیم شایسته است آزمایش معروف او را به اختصار شرح دهیم : 

او سگی را گرسنه نگه داشت وقتی غذای مطبوع برایش می آوردند غدد بزاقی اش شروع به فعالیت میکرد ، بدیهی است که ترشح بزاق سگ گرسنه بدون غذا امکان پذیر نبود ، ولی 《پاولف》دستور داد موقعی که غذا را به سگ گرسنه نشان میدهند همزمان با نشان دادن غذا ، زنگی را هم به صدا در آورند . 

پس از آنکه چندین بار این آزمایش را تکرار کردند در سگ حالتی پیدا شد که به مجرد شنیدن صدای زنگ غدد بزاقی اش ترشح میکرد با اینکه غذائی در میان نبود و از همه جالبتر اینکه مقدار بزاق ترشح شده در هر دو وضع یکسان و برابر بود .؟

 پس از کشف انعکاس شرطی ، دید وسیعی در روانشناسی تربیتی باز گردید . امروزه زیر بنای تبلیغات تصویری که در جهان مادی غوغایی بر پا کرده است مبتنی بر اصل شرطی شدن است ، زیرا بر اساس جنبه های روانی کوشش به عمل می آید تا رغبت افراد بر اساس تقارن ، نسبت به کالاها برانگیخته شده ، مردم به خریدن آنها از خود تمایل و رغبتی نشان بدهند . روی همین اصل یک جنس معمولی به وسیله عکس قهرمانی که در بین اجتماع ، دارای محبوبیت است مورد توجه عموم قرار گیرد .

 با اینکه مردم به گسترش بیش از حد تبلیغات آگاهی دارند ولی با این حال ناخودآگاه تحت تاثیر روانی قرار گرفته ، به خریدن آن اقدام می نمایند . دانشمندان تربیتی ، می کوشند از این اصل در کاربرد اصول تربیتی برخوردار گردند . در روانشناسی تربیتی می خوانیم که یکی از قوانین یادگیری ، قانون انتقال به واسطه مجاورت است . به عبارت دیگر عکس العمل که معمولا در برابر عمل انجام می گیرد ممکن است به عمل مجاور آن انتقال یابد ، بنابراین اگر در کنار عامل اصلی چیز دیگری باشد ممکن است که اثر عمل اصلی به آن چیز منتقل شود و موجب عکس العمل گردد و آن چیز عامل فرعی به شمار خواهد رفت . در آزمایش 《 پاولف 》فیزیولیژیست روسی ، به محض شنیدن صدای زنگ ، ترشح آن غدد آغاز می گشت و عکس العمل انجام می گرفت .

 چنین عکس العملی را در اصطلاح روانشناسی " عکس العمل مشروط " یا " حرکت انعکاسی شرط " یا " بازتاب شرطی " نامیده اند . این قانون در مورد یادگیری حیوانات و کودکان موارد استعمال متعدد دارد ، به عنوان مثال یادگیری اسامی اشیاء به همراه تصاویر آنها یا عین آنها و همچنین اجتناب از آتش ، به محض دیدن آن طبق همین قانون صورت می گیرد. 

انعکاس منفی :

گاهی به ارگانیزم می آموزند پاسخی را که اکنون میدهد ندهد ، این پدیده را " شرطی کردن منفی " خوانند . مثلا : اگر هنگامی که سوسک وارد محفظه تاریکی می شود ضربه الکتریکی به او وارد شود ، به تدریج سوسکها به طور شرطی از محفظه تاریک ، ترس و وحشت داشته از داخل شدن در آن خودداری خواهند کرد . 

از این نوع شرطی های منفی در تعلیم و تربیت خانوادگی ما ایرانیان زیاد به چشم می خورد .

 در سابق زیاد شنیده می شد که مادران برای آرام کردن یا خواباندن بچه های خود به آنها می گفتند آرام باش...بخواب... والا می گویم " لولو " بخوردت و اشاره به قسمت تاریک حیاط هم می شد ، در نتیجه بدون اینکه خود کودکان اطلاع داشته باشند بر اساس شرطی شدن منفی ، از جای تاریک وحشت داشته ، از چنین محیطهایی می ترسیدند .

 ترسی که بر خلاف فطرت کودک بود ، زیرا او باید ترس را از محیط بیاموزد ولی به طور شرطی منفی از پدر و مادر می آموخت . 

پروفسور " ارسنیک " در کتاب ارزنده خود به نام " حقیقت و افسانه روانشناسی " چنین نوشته است : خانمی در دوران کودکی با حادثه ای از گربه ترسیده بوده است ، در نتیجه ، وحشت از گربه در سالهای متوالی زندگی او را رها نکرده بود . این بیمار ؛ اینگونه درمان یافت که ابتداء چیزهایی را که از جهاتی شباهت به گربه داشت انتخاب کرده ، در فاصله دوری قرار دادند و به تدریج بیمار را تشویق کردند که به آن نزدیک شود و بعدا هم آن را لمس کند . به تدریج اشیاء شبیه تر به گربه را از قبیل پوست گربه و حتی یک گربه مصنوعی را به همین ترتیب در مسافتی ، دور قرار دادند و به مرور بیمار با آنها انس و آشنایی پیدا میکرد . 

چون این روش ادامه پیدا کند وحشت بیمار چندان کاهش پیدا می کند ، که کم کم میتوان حتی خود گربه را از دور به او نشان داد ، باز هم به آرامی و مرور ایام بیمار را تشویق می کنند تا آن را لمس کند و به این وسیله درمان گردد . جان دیویی استاد تعلیم و تربیت ، بر اساس اصل انعکاس شرطی تحولی در آموزش و پرورش بوجود آورد ، او معتقد بود که نباید شاگردان را در کلاسها زندانی کرد ، بلکه آنها باید به بازی بپردازند چه بازی جزء نیازهای طبیعی کودکان است . 

باید در خلال بازی به طور انعکاس شرطی طرز حساب و هندسه و سایر آموزشها را به آنان یاد داد .

 بدیهی است کودک چون به بازی علاقه دارد خودبخود به درس و آموزش که در خلال بازی انجام میگیرد علاقه مند خواهد شد و این همان انعکاس شرطی است که پاولف روسی آن را استنباط کرد .

 در افعال روزانه بسیاری از کارها ، مورد علاقه ما هستند ولی خصوصیات مجاور همراه آنها مورد علاقه ما نمی باشند که ما ناچار آنها را ترک میکنیم . به عنوان مثال جوانان از نظر فطرت نیازمند زندگی مشترک و انتخاب همسر می باشند ، ولی آنقدر پیرایه به این اصل فطری بسته شده که به طور انعکاس منفی ، جوانان از انجام آن گریزانند . در پایان این یادداشت به طور خلاصه اشاره می شود که به وسیله انعکاس شرطی میتوان به جای محرک های اصلی ، محرک و انگیزه های فرعی را جایگزین محرک های اولیه کرد . همچنین به وسیله انعکاس شرطی منفی میتوان انگیزه و محرک های اولیه را از بین برده انجام کاری را متوقف ساخت .

منابع : 

سعید کیوانپور : الگوی رفتار کودکان و نوجوانان چاپ ۱۳۷۲

روانشناسی مان ، ترجمه دکتر محمود صانعی ، بحث انعکاس شرطی 

آشنایی با تربیت اسلامی مجید رشیدپور