فرهنگ شهروندی یکی از شاخص های اساسی پیشرفت و توسعه یافتگی کشور است
تا امروز در هفته نامه راه شهیدان و خصوصا صفحه "هفت پیچ" هرچه گفته شد از وظایف مدیران شهری بوده ولی در عین حال همه ما شهروندان به معنای عام (مدیران و عموم شهروندان) نیز در قبال یکدیگر و در قبال شهر و محل سکونت خود وظایفی داریم. شهروندی نقش موثری در ایجاد جامعه بر اساس نظم و عدالت دارد که از سه عنصر مهم حقوق، وظایف و مشارکت افراد جامعه در تعامل با دولت تشکیل شده است. شهروندی را می توان یکی از شاخص های اساسی پیشرفت و توسعه یافتگی کشورها دانست که باعث گسترش حوزه عمومی و توسعه جامعه مدنی می شود.
یکی از مهمترین عوامل در جهت تحقق فرهنگ شهروندی، مشارکت اعضای جامعه در اداره امور جامعه است. مشارکت اجتماعی، یک فرآیند عمومی، یکپارچه، چندگانه، چند بعدی و چند فرهنگی است که هدف آن سوق دادن همه افراد جامعه به سمت ایفای نقش در مراحل توسعه است. مثلا توسعه نهادهای علمی و آموزشی زمینه ساز مشارکت اغلب افراد جامعه در تحولات اجتماعی و اقتصادی است و در مردم نوعی آمادگی ایجاد می کند که تفکرات متناسب با توسعه را بپذیرند.
دکتر مریم خان محمدی هزاوه معتقد است: با ایجاد، گسترش و تعمیق فرهنگ شهروندی می توان بسیاری از مسائل شهری و اجتماعی که اغلب کشورها با آن مواجه هستند را رفع کرد. در حال حاضر رعایت فرهنگ شهروندی و به تبع آن اخلاق شهروندی در جامعه ما در سطح مطلوبی قرار ندارد و اعضا جامعه اطلاع و آگاهی مناسبی از حقوق و مسئولیت های شهروندی خویش ندارند.
به اعتقاد ژان ژاک روسو ، شهروند پیوسته به دنبال یک حس جمعی است و علاقه دارد در امور جامعه خویش پویا و فعال باشد. فرهنگ به معنای روش های زندگی اعضای یک جامعه است؛ اعضای یک جامعه در عناصر فرهنگی سهیم هستند و به همین علت امکان برقراری ارتباط و همکاری با یکدیگر را دارند.
فرهنگ شهروندی الزاماتی را در قالب ارزش ها و هنجارها، وارد زندگی اعضای جامعه می کند که بیانگر سبک زندگی و شکل دهنده تعاملات انسان ها در بافت نوین زندگی اجتماعی است. ابعاد اخلاقی، اجتماعی، فردی، سیاسی و ابعاد دموکراتیک از معیارهای اصلی فرهنگ شهروندی محسوب می شود که ابعاد اخلاقی شامل وجدان جمعی، مشارکت اجتماعی، ادب و درستکاری، امانت داری و حفظ کرامت انسانی، انجام تعهدات شهروندی، مسئولیت پذیری و ابعاد اجتماعی شامل مشارکت اجتماعی، مدارای اجتماعی، عضویت در انجمن ها و گروه های اجتماعی، احساس تعلق اجتماعی، اهمیت ارتقای اجتماعی، آگاهی از حقوق شهروندی، ترجیح منافع جمعی بر منافع فردی، امنیت اجتماعی، برابری اجتماعی، احساس هویت جمعی، آموزش شهروندی می شود.
بررسی های محققان گویای آن است که تغییر سبک زندگی، ارتقای مسئولیت پذیری، ارتقای مشارکت اجتماعی، آموزش فرهنگ شهروندی، ارتقای اخلاق شهروندی و تقویت هویت در جامعه ما بیشترین تاثیر را بر ارتقای فرهنگ شهروندی دارد.
فرهنگ شهروندی مفهومی دو سویه است یعنی شهروندان از یک سو تکالیف و مسئولیت هایی دارند و از سوی دیگر باید از حقوق مدنی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی برخوردار باشند. یعنی شهروند موقعیتی دارد که باید زندگی خویش را بر اساس وابستگی متقابل، توازن و تعادل میان حقوق و مسئولیت های اجتماعی، ساماندهی کند.
مسئولیت پذیری ویژگی یک شهروند فعال و کارکرد فرهنگ شهروندی است و شامل مسئولیت در مقابل مسائل کشور، شهر و محله، خانواده و مسئولیت در مقابل رفتار خویشاوندان و اعضای خانواده است. در مقابل خانواده، جامعه و دولت موجب پیوستگی و انسجام اجتماعی می شود.
در طول تاریخ، اخلاق همواره یک مقوله بسیار مهم در زندگی اجتماعی محسوب می شده است. امروزه رعایت اخلاق شهروندی و درونی سازی آن در بین اعضای یک جامعه یکی از گام های مفید و موثر در جهت رشد و گسترش فرهنگ شهروندی است. اخلاق شهروندی یک وسیله تنظیم کننده در روابط اجتماعی انسان ها محسوب می شود. می توان گفت که نوع رفتار هر شخص در جامعه مشخص کننده نوعی از روابط آشکار و پنهان در لایه های گوناگون جامعه است به علت آنکه انسان ها معلول اجتماع هستند و جامعه در قبال آنها دارای مسئولیت است.
در زبان فارسی از فرهنگ شهروندی به اخلاق شهروندی نیز استناد شده است یعنی تعیین وظایفی که شهروندان در یک شهر نسبت به نهادهای اجتماعی یا سایر شهروندان دارند. شهروند کسی است که قواعد سلوک دموکراتیک را می داند و ارزشهای اخلاقی را می شناسد. به طور کلی می توان گفت اخلاق در شکل اجتماعی آن، یک ضرورت محسوب می شود ضرورتی که باعث می شود به اساسی ترین و واضح ترین قوانین شهروندی احترام گذاشت.
هر شهروند باید این امکان را داشته باشد که از هویت های متعددی برخوردار باشد و برای هر یک از هویت ها، امکان آزادی بیان داشته باشد. البته تا حدی که هویت های دیگران و حقوق آنها را به مخاطره نیندازد. هویت فردی، هویت اجتماعی و هویت ملی یکی از مهمترین عوامل تاثیرگذار بر فرهنگ شهروندی است.
هویت فردی در مجموع به نوعی آگاهی اطلاق می شود که هر فرد در فرآیند اجتماعی شدن و تعامل با دیگران درباره خود کسب می کند این خود آگاهی به صورتی نسبتا سازمان یافته رابطه فرد را با خود و دیگران تنظیم می کند و کنش هایش را تعدیل می کند. هویت اجتماعی به رابطه بین فرد و دیگران یا گروه های اجتماعی دیگر اشاره دارد. مقایسه یک فرد با دیگران باعث می شود که به تفاوت های میان خود و دیگران یا تفاوت گروه اجتماعی خود و گروه اجتماعی دیگران آگاه شود و هویتی متمایز و منحصر به فرد برای خویش، مشخص کند.
فرهنگ شهروندی مفهومی اجتماعی است که از نیازها، شرایط و بسترهای اجتماعی و فرهنگی جامعه امروز نشات می گیرد و نشان دهنده تعهد و مسئولیت متقابل اجتماعی اعضای جامعه با یکدیگر و حقوق متقابل مردم و دولت است؛ بنابراین باید فرهنگ شهروندی به عنوان یکی از شاخص های مهم پیشرفت و توسعه کشور، بیش تر مورد توجه پژوهشگران، برنامه ریزان و سیاست گذاران اجتماعی قرار گیرد، زیرا ارتقای فرهنگ شهروندی، موجب می شود بستر اجتماعی مناسبی برای فعالیت های همه اعضای جامعه فراهم شود و به افراد کمک می کند تا گام های موثرتری را به سوی پیشرفت، تعالی، توسعه و آبادانی جامعه خویش بردارند.