چالش های زیست محیطی موجود و پیش رو در ایران

چالش های زیست محیطی موجود و پیش رو در ایران

مهدی جلیلی مرند

ایران نیز مانند بسیاری از کشور های جهان با مشکلات و چالش های زیست محیطی قابل توجهی مواجه است. این مسائل تاثیر مستقیمی بر اکوسیستم، منابع طبیعی و رفاه جمعیت کشور دارد. در این تحلیل، ما بر مشکلات و چالش های زیست محیطی خاص پیش روی ایران، به ویژه در رابطه با تصفیه فاضلاب، آلودگی هوا، کمبود آب و چالش های بالقوه آینده ایران تمرکز خواهیم کرد.

یکی از اصلی ترین تهدیدات برای محیط زیست ایران آلودگی ناشی از صنایع است. عدم استفاده از فناوری های پاک و استفاده از فناوری های قدیمی و غیرپایدار برای تولید، باعث انتشار آلاینده ها و مواد شیمیایی خطرناک می شود و از آن­جایی که در برخی صنایع کنترل و نظارت بر آلاینده ها و مواد شیمیایی به درستی انجام نمی شود، این موارد می تواند منجر به نشت و نامطلوب شدن مواد آلاینده و ورود آن ها به خاک، آب و هوا و منابع آبی شود. برخی صنایع بزرگ نیز به علت عدم دسترسی به سیستم های صحیح دفن و بازیافت پسماند ها و نیز عدم رعایت استاندارد های بهداشتی و زیستم حیطی پسماند های­شان وارد محیط زیست شده و باعث الودگی بیشتر خاک و آب می شوند.

اگر این روند همینطور ادامه پیدا کند و صنایع بدون رعایت مسائل محیط زیستی، بهره­برداری غیرپایدار از این منابع را ادامه دهند، منجر به کاهش منابع طبیعی و بروز مشکلات مربوط به کمبود آب، نابودی منابع جنگلی، کاهش باروری خاک و تخریب بیوتاپ های مهم می شود. میزان گاز های گلخا نه­ای، ذرات معلق و مواد شیمیایی مضر در هوا نیز بیشتر شده و منجر به افزایش بیماری های تنفسی، تغییرات اقلیمی و کاهش کیفیت هوا می شود.

دیگر تهدید مهم برای محیط زیست ایران دفن غیر اصولی فاضلاب و پسماند است، مشکلات ناشی از دفن غیر اصولی فاضلاب در ایران به عنوان یک چالش زیست محیطی جدی، تاثیرات وسیعی بر روی محیط زیست و جامعه داشته است که آلودگی منابع آبی مهم ترین آن است. آب های زیرزمینی و سطحی که به عنوان منابع آبی استفاده می شوند، توسط نفوذ فاضلاب آلوده می شوند. آلودگی آب باعث اختلال در توازن زیستی رودخانه ها، دریاچه ها و آب های زیرزمینی می شود و تاثیرات منفی بر روی منابع آبی و محیط زیست ایران وارد کرده و باعث از بین رفتن حیات آبزیان، گیاهان و سایر موجودات زنده در محیط­ های آبی می شود. این مساله باعث کاهش بیوتا و اختلال در زنجیره غذایی محیط های آبی نیز می شود و تاثیرات جدی بر روی اکوسیستم ها و تعادل زیستی دارد. این را نیز باید در نظر گرفت که آلودگی ناشی از دفن غیر اصولی فاضلاب می تواند به انتقال بیماری ها و اختلالات سلامتی انسان ها منجر شود و بیماری هایی مانند اسهال، کولیت، تیفوئید و هپاتیت را ایجاد کند.

مواد شیمیایی و آلوده موجود در فاضلاب به خاک نیز می توانند نفوذ کنند و خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک را تغییر داده و باعث کاهش بهره وری خاک، از بین رفتن جانداران خاکی و کاهش تولیدات کشاورزی شوند. در نهایت آلودگی آب و خاک به عنوان منابع اساسی برای کشاورزی و صنایع مختلف می تواند باعث کاهش تولید، افزایش هزینه ها و کاهش درآمد مردم و صنایع شود. علاوه بر این، تاثیرات سلامتی ناشی از آلودگی فاضلاب می تواند هزینه های درمانی را افزایش داده و بار سنگینی بر اقتصاد ملی ایجاد کند. این چالش ها نه تنها به محیط زیست بلکه به جامعه و اقتصاد کشور نیز خسارت وارد می کنند. برای مدیریت بهینه فاضلاب و پیشگیری از دفن غیر اصولی، لازم است استاندارد ها و مقررات مربوطه را رعایت کرده و سیستم های صرفه جویی در مصرف آب و بهره برداری از فناوری های پیشرفته آب و فاضلاب را به کار برد.

یکی دیگر از چالش های مهمی که محیط زیست ایران با ان دست و پنجه نرم می کند مشکلات کم آبی است. تالاب ها و دریاچه های ایران در حال خشک شدن بوده و تهدیدی برای تنوع زیستی، اکوسیستم ها و معیشت جوامع وابسته به این توده های آبی است. طبق امار در ایران ۶۰ تالاب خشک شده است و دریاچه های بسیاری نیز از هامون گرفته تا ارومیه و بختگان در معرض نابودی قرار دارند. خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها در ایران به عوامل متعددی برمی­گردد. کمبود منابع آبی یکی از دلایل اصلی خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها در ایران است. ایران منابع آبی محدودی دارد و افزایش استفاده از آب برای کشاورزی، صنعت و تامین آب شرب، باعث تخلیه بیشتر رودخانه ها به دریاچه ها و تالاب ها می شود و آب موجود در آن ها را به طور مستقیم کاهش می دهد. البته تغییرات آب و هوایی نیز می تواند نقش مهمی در خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها داشته باشد. الگوی بارش ها و دما ها در طول سال و در طول سال های متوالی تغییر کرده است و این تغییرات می توانند تاثیر مستقیمی بر حجم آب موجود در تالاب ها و دریاچه ها داشته باشند. افزایش دما و کاهش بارش ها می تواند منجر به تبخیر بیشتر و کاهش ورود آب به این منابع آبی شود البته که بی توجهی به مدیریت منابع آبی نیز در خشکی تالاب ها بی تاثیر نیست. نقص مدیریت منابع آبی و استفاده بی­برنامه از منابع آبی، عدم حفاظت و مرمت منابع آبی، عدم تعادل میان استفاده و تامین آب و عدم اجرای سیاست های مدیریت منابع آبی نیز می توانند باعث کاهش حجم آب موجود در تالاب ها و دریاچه ها شوند اما در نهایت می توان گفت یکی از اصلی ترین عوامل خشک شدن تالاب ها در ایران سدسازی و تغییر کاربری اراضی است. سدسازی رودخانه ها و نگهداری آب در سد ها به منظور تامین آب شرب، آبیاری و تولید برق، باعث کاهش جریان آب به تالاب ها و دریاچه ها شده است. همچنین، تغییر کاربری اراضی مانند تبدیل تالاب ها و دریاچه ها به زمین های کشاورزی و صنعتی نیز باعث از بین رفتن منابع آبی طبیعی و خشک شدن آن ها می شود. این عوامل به طور ترکیبی می توانند باعث خشک شدن تالاب ها و دریاچه ها در ایران شوند و چالش های جدی برای محیط زیست ایران ایجاد کنند.

خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها مشکلاتی نیز به همراه خواهد داشت. بسیاری از جوامع بومی بر اساس منابع آبی و محصولاتی که از دریاچه ها و تالاب ها به دست می آورند، اقتصاد خود را تامین می کنند. خشک شدن این آب ها می تواند به نابودی این اقتصاد های محلی، افزایش بیکاری و تحت فشار قرارگیری جوامع بومی منجر شود. البته خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها می تواند تاثیرات منفی بر رونق اقتصادی مناطق مجاور نیز داشته باشد. این مناطق معمولا بر اساس توریسم و فعالیت های مرتبط با منابع آبی، اقتصادی فعال هستند. از بین رفتن این منابع می تواند منجر به کاهش تعداد گردشگران، کاهش درآمد و اشتغال شود.

کشاورزی نیز از یکی از بزرگترین مصرف کنندگان منابع آبی در ایران است. کمبود آب می تواند تاثیرات جدی بر روی تولید محصولات کشاورزی داشته باشد و باعث کاهش عملکرد محصولات و کاهش تنوع و تولید محصولات کشاورزی شود. این در نتیجه می تواند منجر به کاهش امنیت غذایی و وابستگی بیشتر به واردات محصولات غذایی شود.

خشک شدن دریاچه ها و تالاب ها به منزله از بین رفتن زیستگاه های طبیعی نیز است. تالاب ها و دریاچه ها به عنوان مسیر های مهاجرتی برای پرندگان مهاجر از اهمیت زیادی برخوردار هستند. از بین رفتن این زیستگاه ها می تواند به تخریب مسیر های مهاجرتی، کاهش جمعیت پرندگان مهاجر، کاهش تنوع زیستی و انقراض برخی از گونه ها و تخریب تعادل اکولوژیک در سایر مناطق منجر شود.

برای مقابله با چالش های اب، نیاز است که تدابیر واقعی و کارآمدی در نظر گرفته شود. این تدابیر ممکن است شامل حفاظت و بازسازی منابع آبی، استفاده بهینه از منابع آب، توسعه روش های آبیاری پایدار و افزایش آگاهی عمومی درباره اهمیت حفاظت از منابع آبی و محیط زیست باشد.

دیگر چالشی که هم اکنون جنوب ابران و در اینده و با ادامه این روند احتمالا شمال غربی ایران نیز با خشک شدن دریاچه ارومیه با آن دست و پنجه نرم خواهد کرد بحران افزایش ریزگرد ها می باشد. با کاهش حجم آب، گرد و غبار مناطق خشک شده راحتتر به هوا پراکنده می شود و باعث ایجاد ریزگرد شده و کیفیت هوای منطقه را تحت تاثیر قرار می دهد.. این مشکل در مناطق خشک و بیابانی شدیدتر نیز می باشد و باعث افزایش فرسایش خاک و آزاد شدن ریزگردها در شهرهای اطراف می­شود. شود.عواملی مانند بیابان زایی ناشی از کشاورزی نامناسب، کاهش پوشش گیاهی، تغییر کاربری اراضی، برداشت غیرقانونی منابع آب، تغییرات آب و هوایی و بی توجهی به حفاظت از منابع طبیعی این مشکل را تشدید می کند و کاهش تعداد گیاهان و درختان میتواند باعث کاهش ثبات خاک و افزایش خطر فرسایش و جابجایی خاک شود. اخیرا نیز پدیده گرد و غبار و ریزگرد از مناطق همسایه مانند عراق، افغانستان و سایر مناطق خشک خاورمیانه به ایران منتقل می شوند و محیط زیست ایران را تحت تاثیر خود قرار می دهند.

مشکلات اقلیمی نیز اخیرا در ایران به یک چالش تبدیل شده است که نتیجه­ای از تعامل عوامل طبیعی و انسانی است. یکی از اصلی ترین مشکلات اقلیمی در ایران، خشکسالی و کاهش بارش است. تغییرات در الگوی بارش، کاهش میزان بارش در مناطق مختلف و افزایش دوره های خشکسالی، باعث فروکش شدن کشاورزی و افزایش خطر حریق در جنگل ها می­شود گویا این مساله به یک چرخه تبدیل شده است و تغییرات آب و هوایی، شامل افزایش دما، تغییر در الگوی بارش، افزایش باد های خشک و تند، تغییر در فصول و طوفان های شن و گرد و غبار نیز مجددا به افزایش مشکلات اقلیمی در ایران می­انجامد. تخریب منابع طبیعی مانند جنگل ها، مراتع و آبخیز ها، به تخریب تنوع زیستی و کاهش پوشش گیاهی منجر می شود و این امر باعث کاهش توانایی جذب دی اکسید کربن و عدم تعادل کربن دی اکسید در محیط زیست شده و گرمایش جهانی و مشکلات اقلیمی را تشدید می کند.

یکی از چالش­های مشکلات اقلیمی در ایران آلودگی هوا در شهر ها و مناطق صنعتی است. انتشار مواد آلاینده ناشی از فعالیت های صنعتی، حمل و نقل، احتراق سوخت های فسیلی و سوخت های زغال سنگ، باعث کاهش کیفیت هوا، افزایش بیماری های تنفسی و تاثیرات منفی بر سلامت انسان ها و محیط زیست می شود که برای مقابله با این چالش­ها، لازم است تلاش­های فراگیر در حفظ منابع آب، اصلاح الگوی مصرف آب، توسعه منابع انرژی تجدید پذیر، افزایش انتقال آب، تقویت زیرساخت­ها، ارتقاء تکنولوژی­های کشاورزی پایدار، حفاظت از منابع طبیعی و کاهش آلودگی هوا انجام شود .

البته خود آلودگی هوا یکی دیگر از چالش های بزرگ زیست محیطی در ایران است. صنعتی شدن سریع، افزایش انتشار گازهای گلخانه­ای وسایل نقلیه، و سوزاندن سوخت های فسیلی به سطوح بالای آلودگی هوا، به ویژه در مناطق شهری کمک کرده است. آلاینده های اصلی عبارتند از ذرات معلق، دی اکسید گوگرد، اکسیدهای نیتروژن و ترکیبات آلی فرار که هم بر محیط­زیست و هم بر سلامتی انسان­ها صدمات جبران ناپذیری وارد کرده­است طوری که اثرات بهداشتی آلودگی هوا، مانند بیماری های تنفسی، به یک نگرانی قابل توجه برای اغلب مردم پایتخت و شهرهای صنعتی تبدیل شده است.

برخلاف حرکت آهسته ایران برای مقابله به این مسائل، جهان به طور مداوم در حال تلاش برای کاهش اثرات انسانی بر محیط زیست با شیوه های مختلف است. با گسترش شهر ها و افزایش جمعیت، برنامه ریزی شهری نقش حیاتی در تضمین توسعه پایدار خواهد داشت. ایران باید مانند بقیه کشور های جهان زیرساخت های دوستدار محیط زیست، سیستم های حملونقل کارآمد و فضا های سبز را برای ایجاد شهر هایی قابل زندگی که اثرات زیستمحیطی را به حداقل می رسانند، در اولویت قرار دهد.

دیگر اقدامی که جهان برای کاهش اثرات انسانی در حال انجام آن است، حرکت به سمت منابع انرژی پایدار است چرا که موجب کاهش آلودگی خاک، آب و هوا خواهد شد و به حفظ این منابع نیز کمک می کند اما ایران در این زمینه با چالش انتقال بخش انرژی خود مواجه خواهد شد. تغییر از سوخت های فسیلی به انرژی های تجدیدپذیر نیازمند سرمایه­گذاری های قابل توجه، اصلاحات سیاستی و توسعه زیرساخت ها برای کاهش انتشار گاز های گلخانه­ای و کاهش تغییرات آب و هوایی است که امید است تدابیری در این حوزه صورت پذیرد.

در آخر می توان گفت ایران با مشکلات و چالش های زیست محیطی متعددی از جمله تصفیه فاضلاب، آلودگی هوا و کمبود آب مواجه است. با نگاهی به آینده، کشور همچنین باید برای چالش های آینده مانند تغییرات آب و هوا، از دست دادن تنوع زیستی، انتقال انرژی های تجدیدپذیر، مدیریت زباله و توسعه شهری پایدار آماده شود. پرداختن به این موضوعات مستلزم رویکردی چند وجهی است که شامل اصلاحات سیاستی، نوآوری های فناوری، آگاهی عمومی و همکاری بین­المللی برای حفاظت از محیط زیست و تضمین آیند های پایدار برای ایران است.