مدیریت محیط زیست و توسعه پایدار شهرها

مدیریت محیط زیست و توسعه پایدار شهرها

مهدی جلیلی مرند

امروزه مسائل محیط زیستی یکی از خطرناک­ترین چالش هایی است که بقای بشر را تهدید می کند. اینکه بشر تا چه زمانی می­تواند روی کره زمین زندگی کند تماما به حفاظت از محیط زیست بستگی دارد و رابطه ی میان انسان و محیط زیست بر هیچکس پوشیده نیست. البته با در نظر گرفتن اینکه منابع طبیعی و محیط زیستی فقط به نسل امروز تعلق ندارد و آیندگان نیز از آن سهم دارند، درخواهیم یافت که باید با جدیت و به کارگیری استراتژی­های مختلف و کارآمد از محیط زیست و منابع زمین برای بقای نسل­های آینده محافظت نماییم. هنگامی که از محیط زیست حرف می­زنیم منظورمان همه عوامل فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، زیبایی شناختی، طبیعی و انسانی است که در کیفیت زندگی بر کره زمین تاثیرگذارند.

بحران­های محیط زیستی بسیاریدر پی زندگی انسان­ها در شهر برای کره زمین ایجاد شده است، به همین خاطر محققین و اندیشمندان تلاش هایی جهت افزایش دوستی با محیط زیست و همچنین پیشرفت و توسعه همراه با حفظ طبیعت آغاز کرده­اند که یکی از مهم­ترین این اقدامات و اندیشه­ها، توسعه پایدار است. این اندیشه به دنبال استراتژی­هایی ا­ست تا همگام با توسعه صنعتی و اقتصادی به حفظ محیط زیست و کاهش صدمات زیست محیطی حاصل از توسعه کمک کنند. در حقیقت توسعه پایدار به دنبال پیشرفت جهان، رفاه انسان­ها و همینطور توسعه و رشد صنعت، در کنار حفظ منابع طبیعی و جلوگیری از آلودگی محیط زیست است. البته طبق تحقیقات و تجارب به دست آمده در جهان، استفاده از سیستم­های مدیریتی مانند مدیریت محیط زیست نیز می­تواند در رسیدن به این هدف مهم بسیار موثر باشد.

اگر بخواهیم این مسئله را به طور جهانی بررسی کنیم میبینیم که جهان کاملا با این دو معقوله کنار آمده و جهت قرار گرفتن در مسیر توسعه پایدار به طور پیوسته تلاش می­کند. در همین راستا کنوانسیون­ها و استانداردهای مختلفی در سراسر جهان برای حفظ محیط زیست تشکیل شده اند که کنفرانس "محیط زیست و توسعه" معروف به "اجلاس زمین" و کنفرانس "محیط زیست انسان" در کشورهای سوئد و برزیل که توسط سازمان ملل تشکیل شد، از مهم ترین آن هاست. امروزه رعایت این قوانین و استانداردها در جهان و برای تجارت­های جهانی اهمیت بسیار زیادی دارد چرا که هدف اصلی این استانداردها حفاظت از محیط زیست و جلوگیری از ایجاد آلودگی است تا شهرها و صنایع، ضمن رشد جهت رفع نیا زهای اجتماعی و اقتصادی خود کمترین آسیب را به محیط زیست وارد کنند. با همه این­ تلاش ها، بازهم تخریب و آسیب رساندن به محیط زیست به یک موضوع جهانی تبدیل شده است که در زمینه­های مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اکولوژیکی و... تاثیرگذار است. به همین خاطر اغلب کشورها با توجه به تحولات جهانی و حمایت سازمان­های بین المللی از نهادسازی مدنی، به حمایت از فرایندهای نهادسازی مدنی برای توسعه پایدار و حفاظت محیط زیست پرداختند که همه این­ها نشان دهنده این است که ما به توسعه­ای نیاز داریم که مردم مدار یعنی معطوف به شرایط انسانی و بهبود آن باشد و علاوه بر آن به حفاظت از محیط زیست نیز مبتنی باشد. البته باید این را نیز در نظر داشته باشیم که هم توسعه و هم حفظ محیط زیست فرایندی اجتناب ناپذیر و ضروری هستند.

در ایران اما مدیریت در این دو حوزه بسیار ضعیف است و برخلاف رشد و توسعه در زمینه­های مختلف و اجرای پروژه­های عمرانی گوناگون، مدیریت محیط زیست و توسعه پایدار در ایران و نظام برنامه ریزی و سیاست­گذاری آن جایگاه مناسبی ندارد. یکی از اقداماتی که در حفاظت از محیط زیست ایران نوعی عقب گرد محسوب می­شود مربوط به دولت نهم است که ابتدا شورای عالی حفاظت از محیط زیست را حذف کرد. این نهاد سپس به عنوان یکی از زیرمجموعه های کمیسیون های دولت و با نام شورای عالی دوباره تشکیل شد اما متاسفانه کارکرد گذشته خود را از دست داد. البته از دیگر دلایل فقدان مدیریت صحیح محیط زیست در ایران این است که مدیران و مسئولان محیط زیست منافع مالی و مدیریتی خود را مهم­تر از منابع ملی می­دانند و به حفظ محیط زیست توجه چندانی نمی­کنند. همه این­ها باعث شده است که ما در زمینه توسعه پایدار و مدیریت محیط زیست کارنامه بسیار ضعیفی در جهان داشته باشیم و در مولفه­های مربوط به حفظ محیط زیست نیز سقوط کرده باشیم. از این دست سهل انگاری­ها در زمینه حفظ محیط زیست در خاورمیانه بسیار رایج است. در سال­های اخیر اغلب کشورهای خاورمیانه در زمینه حفظ محیط زیست پسرفت­های چشمگیری داشتند که این پسرفت نتیجه اولویت نداشتن مسائل زیست محیطی در این کشورها است. در حقیقت می­توان گفت حفظ محیط زیست در خاورمیانه به دلیل وقوع جنگ های پی در پی و بحران های متعاقب آن جایگاهی کاملا حاشیه ای پیدا کرده است. با توجه به ساختار سیاسی و فرهنگی­ای که در کشورهای خاورمیانه و بخصوص ایران وجود دارد باید در ابتدا سیاست گذاران و برنامه ریزان در رابطه با مسائل زیست محیطی توجیه شوند و آموزش­های لازم در حوزه حفظ محیط زیست را کسب کنند تا بتوانند در سیاست­ها و برنامه ریزی­های خود استراتژی­هایی کارآمد در راستای حفاظت از محیط زیست اتخاذ کند و از بروز تهدیدات جدی در حوزه محیط زیست جلوگیری نمایند. البته در ایران با وجود قوانین بازدارنده و حمایتی مانند قانون حفظ و بهسازی محیط زیست، جایگاهی مشخص برای حفاظت از محیط زیست وجود دارد ولی این مقوله در ساختار کلان کشور جایگاه مناسبی ندارد و دستگاه هایی که در حفظ محیط زیست تاثیرگذارند جایگاه اصلی خود را از دست داده­اند و در جایگاه اجرایی قرار گرفته­اند. بدین صورت مدیریت صحیحی در حفاظت از محیط زیست وجود ندارد و ما باید برای حفظ محیط زیست به سیستمی کردن روابط تکیه کنیم.

اگر به همین منوال مدیریت صحیحی در حوزه محیط زیست صورت نگیرد با توجه به گرمایش زمین، افزایش دما و کم آبی و خشکسالی در عرض های جغرافیایی پایین­تر نیمکره شمالی و قرارگیری ایران در این ناحیه، خشکسالی یکی از خطرناک­ترین تهدیدات برای محیط زیست ایران خواهد بود. همانطور که اخیرا شاهد بودیم زمین هر ساله با تحمیل زمین لرزه به نقاط مختلف ایران، فعالسازی گسل ها، سیل و سیلاب­های شهری، بحران ریزگرد از بیابان­های فرامرزی در مناطق شهری و روستایی، خشک شدن رودها و دریاچه­ها و سفره­های زیرزمینی، وارونگی دما و آلودگی هوا در پایتخت و برخی شهرهای صنعتی، باریک شدن پهنه­های جنگلی شمال و جنگل های هیرکانی و... به ساکنین ایران هشداری جدی برای حفاظت از محیط زیست می­دهد. البته این مسئله منحصر به فقدان مدیریت محیط زیست در ایران نیست و پیامدهای انسانی حاصل از توسعه بر محیط زیست در نقاط مختلف جهان نیز دارد. برای مثال آلودگی­های ناشی از صنعت و اقدامات هسته­ای و ... در کشورهای غربی و برخی از کشورهای شرق آسیا اخیرا تاثیرات منفی قابل توجهی در زمین ایجاد کرده است و موجب افزایش گرمای زمین، افزایش تغییرات آب و هوایی در سطح جهان، افزایش آلودگی خاک، هوا، آب و همچنین انقراض گونه­های زیستی بسیاری شده است.

در آینده، ایران بدون توسعه پایدار و مدیریت محیط زیستی، دچار چالش­های جدی محیط زیستی خواهد شد؛ چرا که هرگاه انسان­ها در مولفه­های اساسی طبیعت مانند آب، هوا، خاک و ... دخالت کردند و به جای سازش با طبیعت به استثمار آن پرداختند باعث بر هم خوردن تعادل و توازن محیط­های طبیعی شدند که در نتیجه آن زندگی بشر و بقای آن بر کره زمین نیز به شدت تهدید شد. گرچه همانطور که قبلا اشاره شده رشد مسئله­ای اجتناب ناپذیر است اما ما می­توانیم با در نظر گرفتن رویکرد توسعه پایدار و مدیریت محیط زیست، رشد را همگام با حفاظت از محیط زیست پیش ببریم و جلوی آسیب بیشتر به محیط زیست را بگیریم. سیستم مدیریتی ایران نیز باید برای جلوگیری از آسیب بیشتر به محیط زیست استفاده از روش­های توسعه پایدار را به رسمیت بشناسد و به طور عملی در توسعه شهرهای خود اصول آن را به کار ببندد چرا که توسعه پایدار علاوه بر اینکه بر محیط زیست شهرها اثر دارد، می­تواند ساختارهای سیستمی ناکارآمد که موجب تولید باورهای ضعیف، ضدارزش­ها، هنجارهای غلط و ... در جامعه شده­اند را نیز کاهش دهد و شرایطی را به وجود آورد که موج پایداری در تمامی زمینه های توسعه حاکم شود و هرج و مرج­ و بی سامانی­های کشور کاهش یابد و با از بین بردن سیستم­های ناکارآمد به حفظ محیط زیست و زندگی بهتر انسان­ها روی کره زمین کمک کند.