تشریح مدل پیاز پژوهش

مدل در حقیقت، فرایندهای انجام پژوهش را نشان می دهد. بر اساس این مدل یک پژوهش از لایه های مختلفی تشکیل می شود که در آن هر لایه متاثر ازلایه بالاتر است. 

این لایه ها عبارتند از: 

1) لایه فلسفه های پژوهش 

2) لایه رویکردهای پژوهش 

3) لایه راهبردهای پژوهش 

4) لایه انتخاب روش های پژوهش

 5) لایه افق زمانی پژوهش

 6) لایه شیوه ها و رویه های جمع آوری داده ها.

لایه اول نشان دهنده جهان بینی و نوع نگاه پژوهشگر به جهان است. هر پژوهش به یک شالوده یا بنیاد برای مطالعه نیاز دارد و پژوهشگران باید از جهان بینی هایی که به صورت ضمنی در مطالعه خود استفاده می کنند، آگاه باشند. بر اساس این لایه نوع نگاه پژوهشگر اثبات گرا به پدیده یا شیء مورد مطالعه متفاوت از نوع نگاه پژوهشگر واقع گرا، تفسیری و عمل گرا و ... خواهد بود. البته هر پژوهشی ممکن است بر یک یا تعدادی از فلسفه های پژوهشی استوار باشد.

• فلسفه خردگرایانه یا Rationalistic philosophies: این فلسفه بر پایه قدرت تفکر استوار است و فرض بنیادی این روش آن است که عقل قادربه شناخت همه پدیده ها می باشد.

• فلسفه تجربی یا طبیعت گرایانه یا Naturalistic philosophies: این فلسفه بر پایه اصول پوزیتیویسم (Positivism) استوار است یعنی فرض می شود واقعیت چیزی است که فرد می تواند به وسیله حواس خودآن را تجربه کند.

در لایه دوم بسته به نوع جهان بینی فسلفی که پژوهشگر اتخاذ نموده است، می تواند برای مطالعه پدیده مورد نظر از دو رویکرد قیاسی یا استقرایی استفاده نماید.

• در رویکرد قیاسی، فکر از طریق معلومات کلی، مجهولات جزئی را کشف می کند، یعنی از کنار هم گذاشتن واقعیات پذیرفته شده و استنتاج یک نتیجه از آن حاصل می شود (نتیجه گیری از کل به جزء). در این استدلال چنانچه مقدمه ها درست باشند نتیجه ها هم الزاما درست خواهند بود. این رویکرد، به پژوهشگر کمک می کند تا با استفاده از نظریه های موجود پدیده هایی را که به وقوع می پیوندد پیش بینی کند.

• در نقطه مقابل، استدلال استقرایی یعنی رسیدن ذهن از جزء به کل. در این رویکرد فکر با استفاده از معلومات جزئی و برقراری ارتباط بین آنها حکم کلی را استنتاج می نماید. در این رویکرد، مشاهده ها بر رویدادهای مشخصی در یک طبقه صورت می گیرد و سپس بر اساس مشاهده حوادث یا رویدادها، استنباط در مورد تمام طبقه ها انجام می شود.

در لایه سوم نیز پژوهشگر بر اساس انتخابی که در هر یک از لایه های بالاتر داشته، می تواند استراتژی های متفاوتی را به کار برد. استراتژی یا طرح تجربی، استراتژی پیمایشی، استراتژی مطالعه موردی، استراتژی اقدام پژوهشی، استراتژی نظریه داده بنیاد، استراتژی قوم نگاری و استراتژی مطالعات آرشیوی یا تاریخی.

به بیان ساده تر، انواع روش پژوهش علمی در علوم رفتاری را معمولا با توجهبه دو ملاک هدف و ماهیت تقسیم بندی می کنند. تحقیقات براساس هدف به دودسته تحقیقات کاربردی و بنیادی تقسیم می شوند. سرمد معتقد استپژوهش ها براساس نحوه گردآوری داده ها به دو دسته تقسیم می شوند: تحقیق توصیفی و تحقیق آزمایشی.  تحقیق توصیفی یا غیر آزمایشی شامل ۵ دسته است: پیمایشی، همبستگی، پس رویدادی، اقدام پژوهی، بررسی موردی. تحقیق آزمایشی نیز به دو دسته تقسیم می شود: تحقیق تمام آزمایشی وتحقیق نیمه آزمایشی.

در لایه چهارم پژوهشگر از حیث توسل به کمی سازی رفتار پدیده مورد نظر، می تواند هر یک از روش های کمی، کیفی یا ترکیبی را اتخاذ نماید. در روش کمی، داده های متناسب با موضوع به صورت کمی و عددی تبدیل می شوند که داده های کمی معمولا از طریق پرسشنامه گردآوری می شوند.

در پرسشنامه ها با استفاده از طیف های مختلف از جمله لیکرت، بوگاردوی، ترستون و... جملات و سوالات محقق تبدیل به اعدادی می شوند که پاسخگویان با انتخاب گزینه مورد نظر در واقع عددی را به محقق ارائه می کنند و محقق از طریق این اعداد به نتیجه گیری می پردازد. در روش کیفی، داده ها نه به صورت اعداد بلکه به شکل جملات، نشانه ها و علایم، رنگ ها، حرکات چهره و رفتار افراد و معمولا به روش هایی مانند مصاحبه و مشاهده داده ها جمع آوری می شوند. این داده ها کمتر قابلیت تبدیل شدن به عدد را دارند، به همین علت به همان شکل که گردآوری شده اند مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند. در روش های ترکیبی نیز بنا به نوع موضوع و پژوهش ممکن است از هر دو روش کیفی و کمی استفاده شود.

لایه پنجم نیز نشان دهنده، مطالعه پدیده مورد نظر در یک مقطع زمانی خاص یا در یک دوره زمانی طولانی تر (چند مقطعی) است. اکثر مطالعات اکتشافی، توصیفی و تبینی که یک پدیده خاص را در یک بازه زمانی خاص مورد مطالعه قرار می دهند از نوع تک مقطعی اند و پژوهش هایی که داده های مربوط به یک پدیده را در فواصل زمانی مختلف بررسی می کنند مانند مطالعات روند پژوهی، مطالعه نسلی و مطالعه پانل، از نوع پژوهش های چند مقطعی هستند.

• روش مقطعی (Cross Sectional) : بر گرد آوری داده ها درباره یک یاچند صفت در یک مقطع زمانی خاص دلالت دارد. برای مثال بررسی میزان علاقه دانشجویان سال اول دبیرستان به ادامه تحصیل در یکرشته خاص. روش مقطعی به منظور گردآوری داده ها درباره یک یا چند صفت در یک مقطع از زمان (یک روز، یک هفته، یک ماه) از طریق نمونه گیری از جامعه انجام می شود. اینگونه پژوهش به توصیف جامعه براساس یک یاچند متغیر می پردازد.

• مطالعه طولی: در روش تحقیق طولی (Longitudinal)، داده ها در طولزمان گردآوری شده تا رابطه بین متغیرها در طول زمان سنجیده شود. برای مثال «سیر تحول ثبت نام دانشجویان دختر در دوره هایتحصیلات تکمیلی» یا «بررسی تحول مهارت های زبان فارسی پایه اول تا پنجم ابتدائی». تحقیقات تحولی که به بررسی روندها و تحول پدیده ها در طول زمان می پردازند از این دسته هستند.

در لایه ششم نیز پژوهشگر بسته به اینکه در لایه های بالاتر چه رویکرد، استراتژی، و روشی را به کار گرفته باشد از شیوه های مختلفی برای گردآوری و تجزیه و تحلیل داده های پژوهش استفاده می کند. مصاحبه، مشاهده، پرسشنامه و ... از جمله شیوه هایی است که برای گردآوری داده ها ممکن است مورد استفاده قرار گیرد. البته در برخی از پژوهش ها ممکن است به طور همزمان از چند شیوه برای گردآوری داده ها استفاده شود.

در حقیقت بنا به این مدل، فلسفه و جهان بینی پژوهشگر، پایه و اساس پژوهش را شکل می دهد، چرا که هر یک از مراحل بعدی پژوهش از انتخاب رویکرد پژوهش تا جمع آوری و تحلیل داده بر اساس جهان بینی و نگرش پژوهشگر صورت می گیرد. از این رو، پژوهشگران می بایست در ابتدای هر کار پژوهشی، مبنای فسلفی کار و نوع نگرش و جهان بینی خود را مشخص سازند.