عناصر اساسی عمل از منظر قرآن کریم

دنباله مبحث پیشین:

ج-استواری شناخت؛ شناخت یقینی و غیریقینی:

تقسیم دیگری که از عنصر شناختی عمل می توان فراهم آورد، بر حسب میزان استواری شناخت انجام می پذیرد. از این جهت،برخی از شناخت ها،یقینی،محکم و خلل ناپذیرند و برخی دیگر،به درجات مختلف،از این حالت به دورند و به صورت ظن و گمان و شک آشکار می گردند. به طور طبیعی، به هر میزان که شناخت از استواری بیشتری برخوردار باشد، آمادگی فرد برای انجام عمل بیشتر خواهد بود.در قرآن تبیین عمل ، گاه بر اساس میزان استواری شناخت فرد عامل انجام می گیرد. بالاترین مرتبه استواری شناخت با واژه "یقین" بیان شده است. برای مثال، در این آیه، اعمال مومنان بر حسب یقینی که دارند تبیین شده است: « همانا که نماز برپا می دارند و زکات می دهند و خود به آخرت یقین دارند.» نمل 3

البته؛ خود یقین نیز می تواند مراتبی داشته باشد. در قرآن سه تعبیر "علم الیقین" (تکاثر 5)، "عین الیقین" (تکاثر:7) و "حق الیقین" (حاقه:51) به کار رفته است. این سه تعبیر، به ترتیب ، از مراتب پایین به بالا یا از ضعیف به قوی اشاره دارند. علم الیقین در جایی مطرح است که فرد در مقام دانستن از یقین برخوردار باشد. عین الیقین به مرتبه ای از یقین اشاره دارد که فرد از دانستن عبور کرده و گویی موضوع دانایی خود را می بیند. سرانجام، در حق الیقین سخن از این است که فرد با موضوع دانایی خود یکی شده است. در سخن حضرت امیر در وصف صاحبان تقوا آمده است که رابطه آنان با بهشت و جهنم چنان است که گویی آنها را می بیند(عین الیقین) و بلکه در آنها قرار دارند و نعمت یا عذاب را می چشند(حق الیقین).. نهج البلاغه،خطبه 193. 

در مرتبه ای پایین تر از یقین، "ظن" قرار دارد که گمان قوی است. البته، برخی اظهار کرده اند که ظن از کلمات اضداد است و ممکن است به معنای یقین یا شک به کار رود. در هر حال، باید بر حسب سیاق کاربرد این کلمه،مشخص کرد که در چه مواردی ممکن است معنای یقین داشته باشد. برخی و بلکه بسیاری از اعمال انسان بر اساس ظن و گمانی که فرد نسبت به فایده عمل یا امکان موفقیت در آن دارد ، انجام می شوند. در قرآن، گاه تبیین عمل بر حسب ظن فرد صورت می پذیرد.

دریک نمونه از قرآن در تبیین عمل بر حسب "ظن"، سخن از مشاجره دو دوست است که یکی مال و مکنت فراوان داشت و دیگری کم بهره و تهیدست بود. در گفتگویی که این دو باهم داشتند،اولی فخرفروشانه، مال و مکنت و باغ و بوستان خویش را به رخ دیگری می کشید و او را تحقیر کرد. قرآن در تبیین این عمل ستمگرانه وی هم بر دوستش و هم بر خودش، به گمان های خودپندارانه وی اشاره می کند که چگونه گمانی قوی(ظن) بر پایداری مال و منال خویش یافته بود و با این که به جهان آخرت باور نداشت، می گفت که اگر آخرتی هم باشد، در آنجا هم، او از چنان مال و مکنتی، وبلکه بهتر از آن، برخوردار خواهد بود : «و برای او سود فراوان بود. پس به رفیقش- در حالی که با او گفتگو می کرد- گفت:" مال من از تو بیشتر است و از حیث افراد از تو نیرومندترم". و در حالی که او به خویشتن ستمکار بود،داخل باغ شد و گفت : گمان نمی کنم این نعمت هرگز زوال پذیرد. و گمان نمی کنم که رستاخیز برپا شود و اگر هم به سوی پروردگارم بازگردانده شوم قطعا بهتر از این را در بازگشت خواهم یافت.» کهف36-34 

واژه دیگری که به جنبه شناختی عمل اشاره دارد "شک" است . در مورد این که "شک" به منزله وضعیتی شناختی در چه درجه ای از استحکام قرار دارد، یک نظر این است که آن، در درجه ای فروتر از ظن قرار دارد و حالتی میانه،بدون هیج ترجیحی برای طرفین حالات متناقض است. در قرآن در خصوص کسانی که نسبت به حقیقت سخنان نمی اندیشند و دغدغه حقیقت ندارند و در شکی غیرمتعهدانه روزگار می گذرانند،نکوهش گرانه این تعبیر به کار رفته که آنان در شک،مشغول بازی و سرگرمی اند: « ولی [نه]، آنها به شک و شبهه خویش سرگرمند.» (بل هم فی شک یلعبون دخان: 9) . تعبیر بازی و سرگرمی می تواند حاکی از این باشد که تاثیر زمینه شناختی شک در عمل فرد؛ چه تاثیری بازی گرانه است. به عبارت دیگر، برای فرد تفاوتی نمی کند که به چه کاری اقدام کند؛ اقدام "الف" یا اقدام "ب" در مقابل آن، برای وی تفاوت نمی کند. 

سرانجام، مفهوم دیگری نیز از درجه شناختی وجود دارد که به منزله گمان ضعیف یا پندار در نظر گرفته می شود. از این مفهوم با واژه مصدری "حسبان" (از ریشه حسب ) یاد می شود. گاه "حسبان " را در مقایسه با "شک"، در درجه ای پایین تر قرار می دهند؛ به این معنا که "شک" به حالت شناختی پنجاه پنجاه اشاره دارد، در حالی که "حسبان" به درجه ای در زیر پنجاه ناظر است. اما به نظر می رسد تفاوت بارزی میان آنها وجود نداشته باشد و هردو را بتوان گمان ضعیف در نظر گرفت. 

برگرفته از کتاب (عاملیت انسان رویکردی دینی و فلسفی) اثر ارزشمند دکتر خسرو باقری نوع پرست استاد دانشگاه تهران.

علاقمندان عرصه تعلیم و تربیت ،مطالعه این کتاب فاخر را از دست ندهند....