طرح ترسیب کربن پروژه ای برای زنده کردن منابع طبیعی روستاهای کویری

طرح ترسیب کربن پروژه ای برای زنده کردن منابع طبیعی روستاهای کویری

امروزه اصلی ترین تلاش و نگرانی همه برنامه ریزان، سیاستگذاران و نظریه پردازان توسعه، پایداری و نگهداشت

جمعیت روستایی در نواحی روستایی و جلوگیری از مهاجرت های روستایی- شهری است. افزایش ظرفیت جمعی

برای پاسخگویی به نیازهای اقتصادی و اشتغال پایدار، افزایش سرمایه اجتماعی، پاسداشت بن مایه های سرشتین و

زیست بوم و نگهداشت جمعیت در فضاهای روستایی از هدفهای سترگ توسعه پایدار روستایی در بیشتر کشورها

و از جمله کشور ما است. هدف این پژوهش واکاوی نقش برنامه ترسیب کربن در توسعه روستایی و کاهش

مهاجرت های روستایی- شهری بوده است. این مقاله از نوع کیفی است که جنبه مبنایی و کاربردی دارد. روش

اسنادی و تکنیک مورد استفاده میدانی )مصاحبه( و کتابخانهای است. تجزیه و تحلیل داده ها با استفاده از تحلیل

محتوا انجام شده است. نتایج نشان می دهد که سرمایه های اجتماعی، اقتصادی و بن مایه های سرشتین روستاها در

راستای توسعه روستایی و نگهداشت جمعیت روستایی به طور فزاینده ای ارتقا یافته است. از جمله شاخص هایی

که در جهت پایداری توسعه روستایی بهبود یافته میتوان به ارتقاء و افزایش بهره وری پایدارمنابع طبیعی، گرایش به

سمت انرژی های تجدید پذیر، نهادسازی و ارتقاء ظرفیت های نهادهای محلی، دسترسی بهتر به اطلاعات، افزایش

مسئولیت پذیری جوامع محلی، افزایش اعتماد به نفس و خود اتکایی در جوامع محلی، باز زنده سازی الگوهای

تعاون و همیاری بین روستاییان، تغییر رفتار کارشناسان دولتی و کاهش مهاجرت های روستایی- شهری اشاره

داشت.

با شروع نخستین اجرای برنامه بین المللی ترسیب کربن کشور 1 با هدف تحقق یکی از اولویتهای توسعه دولت

جمهوری اسلامی ایران، یعنی بیابانزدایی و به منظور توسعه مدل مدیریت مشارکتی مراتع در مناطق خشک و نیمه خشک

با هدف محرومیت زدایی و افزایش جذب کربن خاک طراحی شده است. پروژه ترسیب کربن در ایران از شیوه

های مشارکتی در بسیج مردمی و توانمندسازی دست اندرکاران جامعه، مخصوصا گروه های کم درآمد و آسیبپذیر

بهره میگیرد تا اینگروهها بتوانند منابع خودشان را مدیریت کرده و همچنین ظرفیت و خودباوری لازم را برای

تاثیرگذاری بر سیاستهای اجرایی پروژه بدست آورند و در نهایت مناطق تخریب یافته توسط خود جوامع احیاء

)76 : گردد)هادربادی و پویافر، 1385 در مجموع، پروژه ترسیب کربن سه هدف عمده جذب

کربن اتمسفری از طریق احیای مناطق بیابانی )هدف جهانی( ارائه مدلی برای افزایش بهره وری اراضی مناطق خشک و

نیمه خشک و بیابانزدایی از طریق احیای مراتع تخریب شده با مشارکت مردم )هدف ملی( و بهبود وضعیت اجتماعی،

اقتصادی جوامع محلی، کاهش فقر و نهایتا بهبود شاخص توسعه انسانی منطقه اجرای پروژه را )هدف محلی( دنبال می

کند)توانمندسازی و توسعه اجتماعی، ارائه شده در: 324-323 ، و حسن نژاد و دیگران، 1389 http://www.imi.it

90 ، صابری فر و دیگران، -74 ، حسن نژاد و دیگران، 1390

ناحیه روستایی مورد مطالعه در روداب سبزوار

خراسان رضوی نیز جزئی از جامعه روستایی کشور است

1 - طرح ترسیب کربن در کشور از اوایل سال 1382 با همکاری برنامه و تسهیلات زیست محیطی جهانی )UNDP( عمران ملل متحد در منطقه حسین آباد غیناب شهرستان سربیشه در استان خراسان )GFE( جنوبی شروع شد.

که به دلیل، ناپایداری شرایط اکولوژیک از جمله خشکسالی های اخیر و پیامدهای ناشی از آن همچون؛ کمبود آب و

پایین رفتن سطح آب سفره های زیرزمینی، خاک نامناسب خاک شور و قلیایی( عدم امکان افزایش سطح زیر کشت،

استفاده نکردن از ماشین آلات مدرن کشاورزی به دلیل قطعه قطعه بودن زمینهای کشاورزی، سطح پایین بهره وری

و کمبود درآمد با ضعف بنیان های کشاورزی مواجه است و قادر به تامین شاخص های اقتصادی و اجتماعی مناسب برای

توسعه پایدار روستایی نیست. برای کم نمودن آثار خشکسالی بویژه در مناطق روستایی، جلوگیری از تخریب بیشتر آبخوان ها

و فرونشست زمین، کنترل کانون های بحرانی بیابان زا و تولید گرد و غبار، کاهش خسارت سیل و فرسایش خاک، کاهش

تغییر اقلیم، پاسداشت سرمایه های سترگ طبیعی و حیاتی کشور در مناطق روستایی، بهبود وضعیت اقتصادی و معیشت و

محیط زندگی مردم روستایی و... بدین منظور برنامه ترسیب کربن در روستاهای بخش سنخواست هم به اجرا در آمده است.

یکی از مهمترین مقوله های توسعه پایدار روستایی، توانمندسازی مردم روستایی است که از مولفه های اساسی در

تبیین و اجرای ترسیب کربن است. آنچه را که می توان حلقه گمشده این اقدامات و رویکردهای توسعه روستایی مد نظر قرار

داد، عدم توجه به توانمندی و ظرفیت افراد و یا به عبارت دیگر فقدان توجه به فرآیندهای توانمندسازی و ظرفیت سازی در

جامعه روستایی است. اجرای برنامه ترسیب کربن فرصت های توانمندسازی اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی و... را برای

مردم مناطق روستایی استان خراسان شمالی فراهم کرده است.)محبی و یزدانی، 1397 ، یزدانی و دیگران، 1397 ( در

همین ارتباط رویکردهای مهم و اثرگذار در اجرای برنامه ترسیب کربن از جمله رویکرد توانمندسازی و ظرفیت سازی با

محوریت مشارکت روستاییان و جوامع محلی مد نظر برنامه ریزان توسعه قرار گرفته است که هدف خود را شکوفا نمودن

ظرفیت های افراد و توسعه آنها می داند که در این برنامه ترسیب کربن می توانند در توسعه ظرفیت ها و توانمندی های

جوامع روستایی نقش بسزایی داشته باشند. برنامه ترسیب کربن فرصت های توانمندسازی اجتماعی، اقتصادی، زیست محیطی

و... را برای مردم روستایی فراهم می کند.)احمدی زاده و 320 ، فال سلیمان و دیگران، 1390 -315 : داوودیان، 1395

101-117 ، فال سلیمان و دیگران، 1391 ، یزدانی احمد و دیگران، 1394 ، یزدانی احمد و دیگران، 1395 ، محبی و یزدانی1397 ( اگرچه بیشتر مردم روستایی -بویژه در مناطق روستایی ،

خشک و نیمه خشک- استان کم توان مانده اند، اما در حقیقت برنامه های توانمندسازی ترسیب کربن در حال فراهم کردن

زمینه ها و روش های کم هزینه برای فراهم کردن دسترسی افراد فقیر به منابع و استفاده از آن ها و در نهایت کاهش

مهاجرت های روستایی- شهری است. در منابع علمی، تعاریف متعددی از مدیریت ارائه شده است. عدهای مدیریت را هنر انجام امور به وسیله دیگران توصیف کرده و بر نقش دیگران و قبول هدف از سوی آنان تاکید داشته اند. گروهی مدیریت را علم هماهنگی کوشش های اعضای سازمان و استفاده ازمنابعبرای نیل به اهداف معین ،( نقطه : توصیف کرده اند. )الوانی و میرشفیعی، 1377

اشتراک این تعاریف فراگرد به کارگیری موثر و کارآمد نیروهای مادی و انسانی بر مبنای یک نظام ارزشی پذیرفته شده

است که از طریق برنامهریزی، سازماندهی بسیج، منابع و امکانات، هدایت و کنترل عملیات برای دستیابی به اهداف

تعیین شده صورت می گیرد. این تعریف پنج نکته اساسی زیر را شامل می شود که زیربنای مفاهیم کلیمدیریت در حوزه

نظریه پردازی و کاربردی به شمار می روند. )رضاییان،8:.1380)

بیشتر صاحب نظران توسعه به ویژه توسعه روستاییم عتقدند که دستیابی به توسعه پایدار بدون مشارکت آحاد مردم

ممکن نیست و بدونتردید با مشارکت مردمدورهگذار توسعه تسهیل،تسریع وکم هزینهتر میشود" و این واقعیت که

برنامهریزی متمرکز برای دستیابی به توسعه در سطح محلی موثر و کافی نیست از سوی بسیاری کشورها پذیرفته شده است

)11 : ".)دیاس، 1368

امروزه نظریه پردازان در برنامه ریزی و مدیریت به نظریه شراکت معتقدند. جان ترنر، در نظریه شراکت بیان می کند که به

جای اینکه دولت یا مردم فراهم کننده یا تصمیم گیرنده باشند،هر دو با هم این وظیفه را می انجام دهند. در این

همکاریدولت آنچه را مردم نمی توانند و همزمان مردم محلی در چارچوب تشکیلات اجتماعات،محلی خود هر آنچه را می

توانند،فراهم میکنند و در موردآن تصمیم می گیرند)رضوانی، 1383

بنابراین در الگوی جدید برنامه ریزی و مدیریت روستا تاکید بر رهیافت مشارکتی باحرکتی دوسویه است که عاملیموثر

در افزایش توان اجتماعات برای پاسخ گویی به نیازهای مردم روستایی در جریان توسعه به شمار می رود. در مجموع

مدیریتروستایی در خدمت توسعه پایدار روستایی و به دنبال(. شکل : تحقق توسعه ملی است)افتخاری و دیگران، 1386

جدید مدیریت روستایی مدیریت مشارکتی روستایی نام دارد.

در این شیوه،مدیریتی عناصر بیرونی تعیینکننده سرنوشت مردم در روستا نیستند، بلکه مردم در تعامل با دولت و بازار سرنوشت

و آینده خود را رقم می زنند. مشارکت دادن مردم روستایی که خود ذینفع و گروه هدف برنامه های توسعه ایشکل گیری با

سازمان های مردمی محلی در جامعه امکان است پذیر است که بدین ترتیب، زمینهای فراهم میشود تا نهادهای مشارکت کننده

و همکاران طرح ها به طور بالقوه کار تسهیلگری را انجام دهند. در برنامه های توسعه روستایی موفق،عوامل بیرونی اغلب به

صورت تسریع کننده )تسهیلگر( برنامه ها به کار گرفته می شوند،زیرا از این عوامل می توان در همه جنبههای فعالیت

برنامهها به ویژه رشد آگاهی ها، تامین، منابع مالی، ضمانت اجرایی و ... استفاده در این شیوه از مدیریت، حقوق، اعتبار و

حرمت همه افراد محترم شمرده می شود و روستاییان با نقش های گوناگون درباره موضوعات و مسائل جامعه خود از زوایای

گوناگون اظهار نظر میکنند و به دلیل ماهیت مشارکتی آن می توانند از هم فکری دیگران در رویارویی با مشکلات و مسائل

بهره مند شوند. بنابراین برخلاف مدیریت سنتی، نیروهای بیرونی نقش تسهیلگر یا کاتالیزور را در جامعه روستایی ایفا می

کنند و برنامه های توسعه به طور مستقیم با همکاری مردم محلی به اجرا در میآیند و به همین دلیل شانس بیشتری برای

نیل به موفقیت دارند. بنابراین پیش شرط روستاهای لازم برای موفقیت این شیوه مدیریتی در روستاهاعبارت اند از:

درگیرکردن مردم محلی با تاکید بر گروه هایحاشیهای، تاکید بر پیشینه فرهنگ، آداب و رسوم روستاییان )بومی دانش(،

آزادی روستاییان در انتخاب، تقویت روحیه مشارکت، هم فکری و تعاون، توسعه نهادهای مرتبط به ویژه توسعه سازمان

های محلی، ایجاد زمینه همکاری دولت، مردم و بازار، توجه به نیازها و اولویت های مردم مطابق با استعداد مکان ها و...)رکن

)22 : الدین افتخاری و دیگران، 1388

توانمندی 1 به توانایی شخص یا گروه برای حمایت یا کسب و فراهم کردن (Alkire, عملکردهای با ارزش ( 2002:184

فرصت های واقعی در جهت عملکرد از طریق مجموعه ای از اشاره دارد. (Garnham, گزینه های دردسترس ( 2000:37

توانمندی در ارتباط با این نوشتار به مفهوم ظرفیت ها و توانایی های جامعه محلی و روستایی در زمینه بهره گیری از منابع و

امکانات در توانمندسازی بخش های مختلف اقتصادی است. در این زمینه نیازمند ایجاد ظرفیت و ظرفیت سازی است. در مورد ظرفیت 2 تعاریف مختلفی از ظرفیت جوامع در متون و ادبیات توسعه وجود دارد، برخی ظرفیت را به عنوان ویژگی عام یا گرایش عمومی در نظر می گیرند و برخی استدلال می کنند که مناسب است تا ظرفیت در ارتباط با یک شی یا هدف ویژه

(Maclellan-Wright et al., تغییر و تحول ارزیابی کنیم

1 - capability

2 - Capacity

1996 ( ظرفیت جوامع را به عنوان ( 2007:71 . موسسه اسپن 3 ) اثرات ترکیبی مهارت ها، منابع و تعهد جوامع تعریف کرده

است که می تواند برای ایجاد یک نقطه ی قوتی در جامعه و پرداختن به مسائل و فرصت های جامعه توسعه و گسترش داده

شود. در این پژوهش ظرفیت به مفهوم میزان توانایی مادی و فکری افراد روستایی در زمینه دسترسی به داشته های روستایی

و همچنین بهره برداری از آن در راستای توسعه روستایی است. ظرفیت سازی 4نیز یک مفهوم انتزاعی و چند بعدی است. دامنه تعاریف از یک توصیف مداخله بیرونی)رویکردهای سنتی بالا به پایین بر مبنای فراهم نمودن منابع مالی و فیزیکی و انتقال تکنولوژی( تا یک بحث از یک فرآیند تحول )توسعه پایین به Brown, LaFond & ( بالا با یک رویکرد جامع( متغیر است

Brown, LaFon.)Macintyre, 2001; UNDP, 2002; Horton et al., 2008

2002 ( ظرفیت سازی را به عنوان توسعه منابع ( انمارک و اهنی 5 انسانی )دانش، مهارت ها، ویژگی های فردی و گروهی( برای اهداف توسعه و مدیریت حوزه های معین در جامعه تعریف کرده اند. در این نوشتار ظرفیت سازی به معنای افزایش ظرفیت بهره برداران روستا از طریق شرکت در برنامه های ترسیب کربن برای بکار گیری آن در فرآیند توسعه و بهبودی آن است. اما توانمندسازی 6 دارای معانی متفاوت در زمینه های سیاسی و اجتماعی – فرهنگی است، و به آسانی به همه ی زبان ها قابل ترجمه نیست. بررسی از اصطلاحات محلی مرتبط با توانمندسازی در سرتاسر جهان همیشه منجر به بحث های

جالب می گردد. این اصطلاحات شامل خود قدرتی، 7 کنترل، اعتماد به نفس، دارا بودن حق انتخاب، شان زندگی در ارتباط با

ارزش های شخصی، داشتن ظرفیت جهت جنگیدن برای حقوق خود، استقلال، داشتن قدرت تصمیم گیری، آزادی، هوشیاری و توانایی است.

توانمندسازی از ارزش های ذاتی است؛ همچنین دارای ارزش های ابزاری نیز است. توانمندسازی مرتبط با سطح فردی و جمعی است، و می تواند دارای جنبه های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی باشد. این اصطلاح می تواند برای توصیف روابط درون خانواده ها یا بین مردم فقیر و کنش گران دیگر در سطح جهانی مورد استفاده قرار بگیرد( 2001:54

در یک مفهوم وسیع تر، توانمندسازی به مفهوم گسترش و توسعه آزادی انتخاب و کنش است. این نشانگر افزایش قدرت

و کنترل افراد بر روی منابع و تصمیماتی است که بر روی زندگی آنان اثر می گذارد. هنگامی که مردم انتخاب واقعی و

درست داشته باشند، آنها کنترل بیشتری بر روی زندگی خودشان دارد. انتخاب مردم فقیر به شدت محدود است، آنها

هم به دلیل فقدان دارایی و هم توسط ناتوانی شان برای مذاکره بهتر با دامنه ای از سازمان ها، هم سازمان های رسمی و هم غیر

رسمی ناتوان هستند. توانمندسازی به معنای گسترش و توسعه دارایی ها و توانایی های مردم فقیر برای مشارکت در، مذاکره با اثر گذاری، کنترل و حفظ موسسات پاسخگویی است که بر زندگی افراد اثر. (Narayan,D, می گذارند ( 2002:66

محدوده این پژوهش بخش روداب در شهرستان سبزوار واقع در استان خراسان رضوی است. از نظر ویژگی های

اجتماعی، جمعیت کل بخش حدود نفر10000 است. بخش روداب

دارای 43 نقطه روستایی با 5220 نفر جمعیت و 1نقطه

شهری)روداب با 4136 نفر جمعیت است.

شکل 1. محدوده جغرافیایی پژوهش ماخذ: اداره کل منابع طبیعی خراسان رضوی ؛ 1397

روش تحقیق

روش تحقیق مجموعه ای از قواعد، ابزار و راه های معتبر و قابل اطمینان و نظام یافته برای بررسی واقعیتها، کشف

.) مجهولات و دستیابی به راه حل مشکل است )عزتی، 1389 پژوهشگر در انجام هر پژوهشی و انتخاب روشی شناسی باید

ماهیت محیط مورد مطالعه یا مسئله پژوهشی و نیز محدودیت- های پژوهشی، نظیر زمان و منابع را مد نظر قرار دهد. منابع

ممکن است منابع انسانی یا پولی یا ابزار پژوهش باشد. همچنین باید بین موضوع مورد مطالعه و روش شناسی، نوعی همخوانی وجود داشته باشد )دانایی فرد و دیگران، 1386 (.

روش تحقیق

در این پژوهش از نوع کیفی است. جامعه آماری این پژوهش سکونت گاههای روستایی بخش روداب است و 40 نفر از

ساکنان نمونه پژوهش را تشکیل می دهند. برای جمع آوری اطلاعات، از روش های کتابخانه و تحقیقات میدانی )ابزار

مصاحبه( استفاده شده و با استفاده از تحلیل محتوا تجزیه و تحلیل اطلاعات انجام گردید.

یافته های تحقیق

در این بخش به منظور وارسی اثرات برنامه ترسیب کربن در توانمندسازی و توسعه پایدار روستایی جهت کاهش مهاجرت

های روستا- شهری، پس از مرور ادبیات مرتبط با توانمندسازی و مدیریت مشارکتی با استفاده از ابزار مصاحبه با 40 نفر از

خبرگان مصاحبهی نیم ساختار یافته انجام شد. روش تعیین حجم نمونه در مرحله مصاحبه بر اساس نمونهگیری هدفمند و

تا مرحله اشباع است و منطق کفایت دادههای جمعآوری شده به عنوان حد کامل بودن دادهها مطرح است با این هدف

مصاحبههایی با مدیران اجرایی، سیاست مداران و جوامع محلی مطلع در حوزه مدیریت مشارکتی منابع طبیعی صورت گرفت

پس از انجام مصاحبه چهلم به این نتیجه رسیدیم که اطلاعات مصاحبه شوندگان جنبه تکراری پیدا کرده و به مرحله اشباع

رسیده و از این رو نیازی به ادامه روند مصاحبه ناست.

اول، ارتقاء و افزایش بهره وری پایدارمنابع طبیعی

منابع طبیعی از جمله آب، خاک، پوشش گیاهی و نباتی از عوامل اصلی تولید در مناطق روستایی بخش سنخواست است.

با ارائه آموزش « در این ارتباط جوامع محلی بیان می کنند که های مهارت افزایی در زمینه جایگاه منابع طبیعی در توسعه

پایدار روستایی، پیامدهای تخریب آن برای نسل های حاضر و آینده و... اهمیت حفاظت از منابع طبیعی بیش از بیش برای

روستاییان آشکار شد و مردم تمایل بیشتری در زمینه مشارکت با یکدیگر به منظور حفظ و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی

.» نشان دادند

با افزایش آگاهی و ارتقاء ظرفیت بهره برداران میزان ومشارکت مردم در تقویت سرمایه های طبیعی از جمله مراتع

تقویت گردید. در این ارتباط بهره برداران جامعه محلی بیان می کنند که 150 هکتار به صورت مشارکتی نهال مثمر کاشت شد و مدیریت 90 هکتار هرزآب انجام گردید.

دوم، گرایش به سمت انرژی های تجدید پذیر

یکی از استراتژی های مدیریت مشارکتی منابع طبیعی در ناحیه کاهش فشار بر منابع طبیعی است. در این ارتباط بهره

برداران بیان می کنند که در دوره های آموزشی بر سوخت های تجدید پذیر جهت برآورده ساختن نیازها تاکید کردند و در این

ارتباط 14 عدد آبگرمکن خورشیدی در سطح ناحیه روستایی توزیع گردید و در برنامه های آینده مدیریت مشارکتی منابع

وجود دارد.

سوم، نهادسازی و ارتقاء ظرفیت های نهادهای محلی

از اهداف اصلی برنامه ریزی و مدیریت مشارکتی تشکیل ونهادهای مدنی و مردمی در حوزه برنامه ریزی است. نهادها

نقش مهمی در جلب مشارکت مردمی، افزایش هماهنگی و هم افزایی و دستیابی به توسعه محلی ایفا می کنند. نهادها حلقه

واسط بین مردم و نهادهای دولتی هستند. در ناحیه روستایی روداب نهاد توسعه روستایی با گروههای مختلف در زمینه

های زراعت، باغداری، دامداری، خدمات و صنایع دستی شکل گرفته است و این نهادها مدیریت توسعه فعالیت های بخش

خود را پیگیری می کنند. از طرف دیگر ساکنان اهمیت ویژه ای به نهاد مالی از جمله صندوق قرض الحسنه قائل هستند. از نظر آنها این صندوق علاوه بر اینکه برخی نیازمندی از جوامع را در زمینه اقتصادی و مالی برآورده می کند، نقش بسیار مهمی در گردهم آوردن جامعه محلی بازی می کند تا از این طرق مردم دور هم جمع شوند و در ارتباط با مسائل مهم و مشترک جامعه به بحث و تبادل نظر بپردازند. از نظر آنها این صندوق خرد مالی ایفا می کند که منجر به ایجاد » نخ تسبیح « نقشی همانند یک سازمانی منظم و سیستماتیک بر عهده دارد. به عبارت دیگر کارشناسان و دست اندرکاران مدیریت مشارکتی منابع طبیعی در ارتباط با نقش پروژه در نهادسازی بیان می کنند که:

گروه توسعه روستایی در منطقه تشکیل شد، شرکت تعاونی در منطقه مورد مطالعه ثبت گردید که این شرکت

تعاونی در حال عضوگیری و واگذاری سهام به تعداد 500 نفر از اعضای گروههای توسعه روستایی برنامه ترسیب کربن است

که تاکنون 275 نفر عضو شرکت تعاونی شده اند و 468 سهم خریداری شده است که بخشی از نیازهای جامعه محلی از

.» طریق شرکت های تعاونی تامین می گردد.

چهارم، دسترسی بهتر به اطلاعات

جریان دو سویه اطلاعات از دولت به روستاییان و از روستاییان به دولت برای مسئولیت شهروندی و همچنین

مسئولیت پذیری و پاسخگویی دولت حائز اهمیت است. ساکنان روستایی آگاه به نحو بهتری از فرصت ها استفاده می کنند و

بهتر می توانند به خدمات دسترسی پیدا کنند و در چانه زنی ها و گفت و گوها به صورت موثری ظاهر می شوند و بخش های

دولتی و غیر دولتی را پاسخگو و مسئولیت پذیر نگه می دارند.

به گفته ی جوامع محلی کارشناسان و دست اندرکاران پروژه ترسیب اطلاعات خوبی از شرایط اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی

و زیست محیطی جامعه محلی کسب کرده اند و در مقابل جوامع محلی اطلاعات جدیدی در زمینه چگونگی مدیریت

پایدار منابع طبیعی و فعالیت های توانمندساز بدست آوردند.

پنجم، افزایش مسئولیت پذیری جوامع محلی

افزایش مسئولیت پذیری جوامع محلی نسبت به حفظ منابع و دارایی های جامعه از اهداف و دستاوردهای مدیریت

مشارکتی منابع طبیعی است. در این ارتباط جوامع محلی بیان= قبل از اجرای برنامه ترسیب کربن احساس « می کنند که

مسئولیت نسبت به حفظ منابع طبیعی کم تر در بین مردم وجود داشت و تخریب منابع طبیعی توسط یک نفر کم تر واکنش سایر مردم را به همراه داشت. ولی بعد از اجرای برنامه های مدیریت مشارکتی در ناحیه و افزایش آگاهی در ارتباط با اهمیت و

جایگاه منابع طبیعی در ارتقاء کیفیت زندگی آنها مردم مسئولیت بیشتری در حفظ و بهره برداری پایدار از منابع طبیعی احساس

کردند و منابع طبیعی روستا را همانند دارایی های خود ارزشمند می دانند و تمایل آنها در حفظ آن رو به گسترش است

ششم، افزایش اعتماد به نفس و خود اتکایی در جوامع محلی

برنامه مدیریت مشارکتی توسعه محلی در افزایش اعتماد به نفس و خود اتکایی جوامع اثرگذار بوده است. در این ارتباط

کارشناسان و جامعه محلی به اتفاق بیان می کنند که بکارگیری ابزارهای برنامه ریزی مشارکتی این احس را در بین مردم

تقویت کرد که می توانند در رسیدن به توسعه جامعه خود اتکا باشند و ضریب اعتمادبه نفس آنها افزایش یافته است. به عبارت

دیگر به گفته ساکنان محلی در این برنامه مدیران و کارشناسان دولتی از آنها می خواهند که نوع برنامه ها و اقداماتی که برای

توسعه پایدار روستاهای آنها نیاز است را ارائه بدهند و انجام این کار منجر به ایجاد حس خودکارآمدی در جوامع محلی گردد.

هتفم، احیاء الگوهای تعاون و همیاری بین روستاییان

افزایش مشارکت مردم از بنیان های شکل گیری توسعه در « : محلی است. به گفته ی بزرگان و ریش سفیدان محلی

گذشته الگوهای تعاون و همکاری در زمینه های مختلف از جمله مدیریت منابع آب، فعالیت های کشاورزی و عمرانی بین

مردم وجود داشت و بیشتر امور با تکیه بر توان مردم و با کمترین هزینه انجام می گرفت. در چند دهه گذشته سیاست

های دولتی باعث وابستگی بیش از حد مردم به دولت شد که این پدیده منجر به از هم گسیختگی ساختار مشارکت و اعتماد

مردم شد. در حالیکه با اجرای برنامه های مدیریت مشارکتی به شکلی دوباره این اقدامات همیارانه تمرین و اجرایی گردید که

اهمیت مشارکت و هم افزایی بین روستاییان و مخصوصا جوانان نهادینه شد

هشتم، تغییر رفتار کارشناسان دولتی

تغییر رفتار کارشناسان دولتی پروژه یکی از نکات برجسته بین جوامع محلی بوده است. به گفته ی ساکنان در گذشته

دولت برنامه های توسعه ای روستا را بدون در نظر گرفتن دیدگاهها و نگرش های جامعه محلی تصمیم گیری و اجرا می

کردند و باعث می شد که مردم پروژه ها و برنامه ها را از خود ندانند و در نگهداری آنها کمتر تمایل نشان بدهند. ولی در مدیریت مشارکت نوع رفتار کارشناسان دولتی با جامعه محلی تغییر یافته است و آنها مردم را به عنوان منبع دانش و تجربه در

نظر می گیرند و در زمینه نوع پروژه و نحوه ی اجرای آن با مردم مشارکت می کنند و به عبارت دیگر مدیریت پروژه را

تقریبا در اختیار جامعه و نهادهای محلی قرار می دهند.

نهم، توسعه برنامه های توان افزایی

مدیریت مشارکتی منابع طبیعی در چارچوب برنامه ترسیب کربن به سمت توان افزایی جوامع محلی جهت گیری کرده

با اجرای « است. در این ارتباط جوامع محلی بیان می کنند که برنامه مدیریت مشارکتی دوره های آموزشی توان افزایی قابل

توجهی در روستاها برگزار شده است. به گفته ی آنها هرچند قبل از برنامه ترسیب کربن به صورت نادر دوره های آموزشی

برگزار شده بود ولی یک تفاوت مهم بین این دو برنامه وجود دارد و آن نیاز سنج محور بودن و پایین به بالا بودن دوره های

آموزشی در برنامه ترسیب کربن است که اثربخشی برنامه ها را افزایش داده است

جدول 1. نوع و میزان برنامه های توان افزایی به تفکیک روستا در

ترسیب کربن

تعداد)نفر-

ساعت(

تعداد

حاضرین

تعداد ساعات

آموزشی

دهم، متنوع سازی ساختار اشتغال

از اهداف اصلی مدیریت مشارکتی منابع طبیعی، تنوع سازی ساختار اشتغال روستا و کاهش فشار بر منابع طبیعی است. در

این ارتباط برخی مشاغل ایجاد و برخی مشاغل موجود راه اندازی و توسعه یافته اند. به عبارت دیگر کارگاه حلب سازی

قبل از ورود پروژه غیر فعال بوده است و با اجرای پروژه و پرداخت تسهیلات صندوق در حال حاضر فعال است. برگزاری

دوره ی اموزشی پرورش شترمرغ و وام از صندوق منجر به ایجاد اشتغال در روستا گردید. برگزاری دوره ی آموزشی تابلو

فرش به ایجاد اشتغال جدید گردید. دوره ی آموزشی پرورش قارچ دکمه ای برگزار گردید و تعدادی از ساکنان روستا به این

فعالیت مشغول شدند. همچنین سایرکسب و کار های توسعه یافته شامل پرورش دام، توسعه سوپرمارکت، توسعه نانوایی،]

پرورش طیور و.. است. در ضمن تعداد 46 پرونده مشاغل خانگی به مبلغ 485 میلیون تومان به بانک معرفی و اعتبار آن

جذب شده است که اکثرا در راستای پرورش دام سبک )گوسفند و بز(-گاوشیری است.

یازدهم، توسعه مشارکتی فعالیت های پشتیبان تولید

توسعه فعالیت های پشتیبان تولید از جمله منابع آب از اقدامات مشارکتی جوامع محلی است. برخی از این پروژه ها

شامل مرمت چشمه- قنات- کانال کشی است. از مهمترین ویژگی های این پروژه ها مشارکت فعال جامعه محلی است.

دوازدهم، بالفعل نمودن توانمندی زنان

جذب مشارکت زنان در برنامه مدیریت مشارکتی منابع طبیعی بسیار مهم است و در دستور کار دست اندرکاران قرار

قبل از « دارد. در این ارتباط زنان روستایی بیان می کنند که اجرای پروژه ترسیب زنان روستایی به ندرت در فعالیت های

عمومی مشارکت داشتند ولی با اجرای برنامه زنان روستا در نشست ها، جلسات و گروههای توسعه روستا مشارکت دارند و

سهم آنها در توسعه مشارکتی کسب و کارهای اقتصادی رو به گسترش است

سیزدهم، کاهش مهاجرت های روستایی- شهری

در نهایت میزان تمایل به مهاجرت به شهر مورد پرسشگری طبق صحبت جمعی از اهالی « قرار گرفت. در این ارتباط

تعدادی ازمردم به دلیل حضور صندوق و پروژه ی ترسیب کربن از رفتن به شهرهای بزرگتر منصرف شده اند. در ضمن

اکثرجوانان که به شهرهای بزرگ از جمله تهران مهاجرت نموده اند از وضعیت کار ودرآمد در آنجا رضایت ندارند. طبق

پرسشنامه های تکمیل شده توسط مشاور سند توسعه روستایی ، تعدادی از اهالی با داشتن درآمد ثابت حداقلی )تاکیدا ثابت ( از مهاجرت منصرف و حتی تعدادی از اهالی تمایل به برگشت جهت مستند سازی ادعای فوق به تحلیل نرخ رشد .» دارند

روستاهای مورد مطالعه طی سال های اخیر می پردازیم.

همانطور که از جدول پیداست روستاهای نمونه نرخ رشد مثبتی را تجربه کرده اند.

جدول 2. تحولات جمعیتی و نرخ رشد روستاهای مورد مطالعه

نتیجه گیری

برنامه ترسیب کربن از نوع مشارکتی با مردم برای مردم از مردم، این برنامه جامع نگر مبتنی بر جلب مشارکت نهادهای

دولتی و غیر دولتی برای آفریدن تشکل های مردمی و سرمایه اجتماعی و بسیج جوامع محلی، برنامه ای با رویکرد برنامه

ریزی پایین به بالا و بالا به پایین برای شناسایی و اولویت بندی گرفتاری ها و یافتن چاره جویی ها، برنامه ای که محوریت

توسعه را بر توسعه انسانی و آموزش توانمندسازی قرار داده است. برنامه ای با نگاه ویژه به علل و عوامل نابودی سرزمین از

طریق پاسداشت از ایجاد معیشت های جایگزین و درآمدزایی به منظور کاهش فشار بر بن مایه های سرشتین، برنامه ای با تمرکز بر توسعه عدالت اجتماعی از طریق پدیدآوردن بزنگاه های برابر برای زنان، مردان، جوانان، فقرا و سایر گروه های اجتماعی در روستاهای بخش روداب شهرستان سبزوار اجرا شده است.

نتایج پژوهش نشان می دهد که اجرای برنامه ترسیب کربن در ناحیه بر الگوهای بهره وری پایدار منابع طبیعی از جمله

احیاء مراتع و استفاده از انرژی های تجدید پذیر اثرگذار بوده است. برنامه ریزی و مدیریت مشارکتی منجر به ایجاد نهادهای توسعه و تقویت نهادهای موجود در منطقه گشته و به خود سازماندهی جوامع محلی کمک نموده است. با توجه به ارتباط مداوم با کارشناسان ظرفیت اطلاعاتی جوامع محلی از دانش نوین و همچنین ظرفیت اطلاعاتی کارشناسان از جوامع محلی تقویت یافته و منجر به ایجاد رویه مناسب جهت ادامه بهتر کار در ناحیه شده است. از طرف دیگر با توجه به تغییر نگرش جوامع محلی؛ مسئولیت پذیری، خود اتکایی و اعتماد به نفس جهت حفظ منابع طبیعی در آنها ایجاد و یا تقویت شده است.

در زمینه مشارکت جوامع محلی علاوه بر بسیج مردم، الگوهای همیاری و همکاری در گذشته احیا و بازسازی گردید و

مشارکت مردم در فعالیت های عمرانی، اقتصادی و زیست محیطی افزایش یافت. در نهایت با توجه به اثرگذاری خوب و

مداوم پروژه از میزان تمایل به مهاجرت در بین روستاییان کاسته شد و بعضا گرایش به مهاجرت معکوس در بین افراد روستایی ساکن در شهرها نیز بوجود آمده است که با مداومت در اجرای برنامه در گذشته شاهد این پدیده نیز خواهیم بود.

بنابراین با توجه به باروری های بسیار خوب اجرای برنامه ترسیب کربن در روستاهای استان خراسان رضوی و برای رام

کردن تنش بن مایه های آب، کاهش هنای و کار)اثر( خشکسالی ها، جلوگیری از نابودی بیشتر آبخوان ها و فرونشست زمین، رام کردن کانون های تنشی بیابان زا و آفریدن گرد و غبار، کاهش خسارت سیل، اثرات دگرگونی اقلیم و فرسایش خاک، پاسداشت سرمایه های سترگ سرشتین و زندگانی روستاها و بهبود بخشی به وضعیت معیشت و زیست بوم زندگی مردم روستایی، برای بازآفرینی بهتر شاخص های توسعه پایدار روستایی در چارچوب یک برنامه ریزی زمانی منظم این برنامه موارد زیر پیشنهاد می گردد:

لزوم حمایت و همکاری دستگاه هایی اجرایی استان

برنامه ترسیب در زمینه تهیه و اجرای طرح های کسب و کار در منطقه، طرح های توسعه روستایی، انعقاد تفاهمنامه

های همکاری و...

آموزش و تسهیلات دستگاههای اداری مختلف در منطقه از طریق برنامه ترسیب هماهنگ شود.

جهت دادن طرح های مطالعاتی و اجرایی خود به محدوده

اجرایی برنامه در صورت امکان با توجه به فراهم بودن

شرایط مناسب در زمینه مشارکت مردمی، اطلاعات مناسب

پایه ای تهیه شده توسط کارشناسان متخصص و...

پیگیری چگونگی تجمیع منابع اعتباری تسهیلات

کارآفرینی و اشتغال به منظور تقویت منابع صندوق های

خرد اعتباری برنامه تعمیم ترسیب کربن.

استفاده از اعتبارات بخش انرژیهای نو اداره برق، عشایری

و... در منطقه.

اضافه نمودن بحث مشارکتی در موافقتنامهها )به پیمانی - امانی( در اجرای پروژههای منطقه )تولید نهال، نهالکاری و

پروژههای دستگاهها( جهت عقد قرارداد با گروههای توسعه و شرکت تعاونی منطقه برای توانمندسازی جوانع

محلی لزوم و اهمیت ورود ارگانهایی که با مباحث توسعه و روستایی و فقرزدایی مرتبط میباشند )نظیر بنیاد

مستضعفان، پست بانک، معاونت توسعه روستایی و منطق محروم، خیرین، صندوق کارآفرینی امید و...( در راستای

هم افزایی اقدامات اجرایی