بررسی انتقادی شبهه ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطاب
بسم الله الرحمن الرحیم
الحمد الله بجمیع المحامد و مکارمه و التسبیح له بالغدو و الاصال کما یسبح له فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذکر فیه اسمه و الصلاه و السلام علی اشرف نذره محمد و اله ایات الله و مثل نوره فاطمه الزهراء و اللعن الدائم علی اعدائهم اعداء الله
بررسی انتقادی شبهه ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطاب
این یادداشت علمی به بررسی و تحلیل یکی از شبهات رایج تاریخی، یعنی ادعای ازدواج ام کلثوم، دختر حضرت فاطمه زهرا (س) و امیرالمومنین علی (ع)، با عمر بن خطاب می پردازد. این بحث با استناد به منابع معتبر شیعه و اهل سنت، در سه محور اصلی پیگیری می شود: اثبات وجود ام کلثوم (س) به عنوان فرزند حضرت زهرا (س)، بررسی ادعای این ازدواج در کتب اهل سنت و دیدگاه شیعه، و ارائه شواهد تاریخی مبنی بر وجود دو شخصیت با نام ام کلثوم برای رفع شبهه.
۱. جایگاه ام کلثوم (س) به عنوان فرزند حضرت زهرا (س) و امیرالمومنین علی (ع)
بر اساس نصوص تاریخی و روایی شیعه و اهل سنت، حضرت فاطمه زهرا (س) و امیرالمومنین علی (ع) دارای چهار فرزند بوده اند: امام حسن (ع)، امام حسین (ع)، حضرت زینب (س) و ام کلثوم (س). وجود دختری به نام ام کلثوم برای ایشان، یک حقیقت تاریخی و مورد اتفاق نظر بسیاری از مورخان و نسب شناسان فریقین است. این شخصیت بزرگوار، خواهر حضرت زینب (س) و از جمله حاضران در واقعه کربلا و کاروان اسرا بوده است.
- کتب شیعه:
شیخ مفید (ره) (متوفی ۴۱۳ ه.ق) در «الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد»: ایشان در ذکر فرزندان امیرالمومنین (ع)، به صراحت نام ام کلثوم را در کنار امام حسن (ع)، امام حسین (ع) و زینب (س) ذکر می کند: "و ولد له [ای لعلی علیه السلام] من فاطمه الزهراء البنت السیده: الحسن و الحسین و زینب الکبری و زینب الصغری المکناه ام کلثوم." (الارشاد، ج ۱، ص ۳۵۴)
شیخ طوسی (ره) (متوفی ۴۶۰ ه.ق) در «رجال الطوسی»: در ضمن اصحاب و راویان، به ام کلثوم دختر امام علی (ع) اشاره دارد.
علامه مجلسی (ره) (متوفی ۱۱۱۰ ه.ق) در «بحارالانوار»: ایشان نیز به کرات در فصول مربوط به زندگانی حضرت زهرا (س) و امام علی (ع) و وقایع کربلا، از ام کلثوم، دختر ایشان یاد می کند. - کتب اهل سنت:
محمد بن سعد کاتب واقدی (متوفی ۲۳۰ ه.ق) در «الطبقات الکبری»: این کتاب، که از منابع متقدم در شرح حال صحابه است، به ذکر فرزندان امام علی (ع) از حضرت فاطمه (س) پرداخته و نام ام کلثوم را در این میان می آورد.
بلاذری (متوفی ۲۷۹ ه.ق) در «انساب الاشراف»: این مورخ و نسب شناس مشهور نیز به صراحت از ام کلثوم، دختر علی (ع) و فاطمه (س) نام می برد. "و ولد لعلی من فاطمه: الحسن و الحسین و زینب الکبری و ام کلثوم الصغری."
ابن عبدالبر (متوفی ۴۶۳ ه.ق) در «الاستیعاب فی معرفه الاصحاب»: در شرح حال ام کلثوم، نسب او را به وضوح از حضرت علی (ع) و فاطمه (س) می داند.
ابن اثیر جزری (متوفی ۶۳۰ ه.ق) در «اسد الغابه فی معرفه الصحابه»: در شرح حال ام کلثوم، دختر علی بن ابی طالب (ع)، نسب او را به وضوح ذکر می کند: "ام کلثوم بنت علی بن ابی طالب، امها فاطمه بنت رسول الله صلی الله علیه و سلم." (اسد الغابه، ج ۷، ص ۳۹۵)
ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲ ه.ق) در «الاصابه فی تمییز الصحابه»: او نیز نسب ام کلثوم (س) را از حضرت فاطمه (س) و امام علی (ع) تایید می کند: "ام کلثوم بنت علی بن ابی طالب بن عبد المطلب الهاشمیه، امها فاطمه الزهراء بنت رسول الله صلی الله علیه و سلم." (الاصابه فی تمییز الصحابه، ج ۸، ص ۴۶۳)
بنابراین، شکی در وجود دختری به نام ام کلثوم برای حضرت امیرالمومنین (ع) و حضرت زهرا (س) نیست و این شخصیت از جایگاه ویژه ای در تاریخ اسلام برخوردار است.
۲. بررسی ادعای ازدواج ام کلثوم و عمر بن خطاب در کتب اهل سنت و دیدگاه شیعه
بررسی دقیق کتب اهل سنت نشان می دهد که ادعای ازدواج ام کلثوم، دختر حضرت علی (ع) و فاطمه (س) با عمر بن خطاب، در منابع قدیمی و معتبر حدیثی آنان با قوت و قطعیت ذکر نشده است. آنچه در برخی کتب اهل سنت آمده، روایات معدودی است که غالبا در کتب تاریخ یا تراجم (شرح حال نویسی) ذکر شده اند و نه در صحاح سته (مهم ترین و معتبرترین کتب حدیثی نزد اهل سنت) به عنوان یک حدیث صحیح و معتبر. این نکته، خود جای تامل دارد؛ چرا که اگر چنین واقعه مهمی رخ داده بود، انتظار می رفت با تفصیل و طرق متعدد در معتبرترین کتب حدیثی نیز ذکر شود. برخی از این منابع که به این مطلب پرداخته اند عبارتند از:
- محمد بن سعد کاتب واقدی (متوفی ۲۳۰ ه.ق) در «الطبقات الکبری»: این کتاب، که از منابع متقدم در شرح حال صحابه است، به این موضوع اشاره می کند. با این حال، باید توجه داشت که «الطبقات الکبری» بیش از آنکه یک کتاب حدیثی با بررسی دقیق سندی باشد، مجموعه ای از روایات تاریخی و شرح حال افراد است و روایات آن لزوما از استحکام سندی بالایی برخوردار نیستند.
- طبری (متوفی ۳۱۰ ه.ق) در «تاریخ الرسل والملوک»: طبری نیز به عنوان یک مورخ، این روایت را در کنار سایر روایات تاریخی خود ذکر می کند. اما ذکر یک روایت در یک کتاب تاریخی، لزوما به معنای صحت و اعتبار قطعی آن از منظر حدیثی نیست.
- ابن عبدالبر (متوفی ۴۶۳ ه.ق) در «الاستیعاب فی معرفه الاصحاب»: در بخش مربوط به ام کلثوم، به این ازدواج اشاره شده، اما باز هم بدون ارائه دلایل و اسناد محکم حدیثی.
- ابن حزم اندلسی (متوفی ۴۵۶ ه.ق) در «المحلی بالآثار»: ایشان فقیهی ظاهری است که در این کتاب به مسائل فقهی و روایات مربوط به آن می پردازد. ذکر این ازدواج در این کتاب نیز از باب نقل قول و ارائه دیدگاه هاست و لزوما به معنای پذیرش قطعی آن نیست.
از دیدگاه شیعه، ازدواج ام کلثوم، دختر امیرالمومنین (ع) و حضرت فاطمه (س)، با عمر بن خطاب به طور قاطع مردود و غیرقابل پذیرش است. علمای بزرگ شیعه این ازدواج را انکار کرده و آن را ساخته و پرداخته قلمداد می کنند. دلایل عمده شیعه برای رد این ازدواج، شامل اختلاف در روایت ها، تضاد با شان اهل بیت (ع) و عدم امکان چنین پیوندی با توجه به حوادث پس از رحلت پیامبر (ص) است.
- شیخ مفید (ره) (متوفی ۴۱۳ ه.ق) در «المسائل السرویه»: ایشان به صراحت این ازدواج را نفی کرده و آن را ساختگی می داند: "فان الذی ذکرت من تزویج امیر المومنین علیه السلام ابنته من عمر بن الخطاب غیر ثابت و لا صحیح." (المسائل السرویه، ص ۸۳) همچنین در «الاقناص» می فرماید: "هذه الروایه لم تثبت عندی، و لا یعلم صحتها." (الاقناص، ص ۲۴۱)
- شیخ طوسی (ره) (متوفی ۴۶۰ ه.ق) در «تهذیب الاحکام»: ایشان نیز در بحثی فقهی، به اشکالات این روایت پرداخته و آن را رد می کند.
- علامه حلی (ره) (متوفی ۷۲۶ ه.ق) در «مختلف الشیعه»: ایشان نیز از علمای بزرگی است که به ضعف این روایت اشاره کرده است.
- آیت الله سید ابوالقاسم خویی (ره) (متوفی ۱۴۱۳ ه.ق) در «معجم رجال الحدیث»: ایشان نیز به نقد این روایت پرداخته و آن را از نظر سندی و محتوایی دچار اشکال می داند و از جمله علمای معاصر شیعه است که این ازدواج را رد کرده اند.
۳. تبیین وجود دو شخصیت با نام "ام کلثوم" در تاریخ برای رفع شبهه
برای حل این تناقض و روشن شدن حقیقت، باید به نکته مهم وجود دو شخصیت با نام "ام کلثوم" در صدر اسلام توجه کرد. این تمایز، کلید حل شبهه ازدواج مورد بحث است:
- ام کلثوم، دختر امیرالمومنین علی (ع) و حضرت فاطمه (س): این ام کلثوم (س) که خواهر حسنین (ع) است، هرگز با عمر بن خطاب ازدواج نکرد. نصوص معتبر شیعه و قراین تاریخی متعددی بر این امر دلالت دارد.
- ام کلثوم، دختر ابوبکر و اسماء بنت عمیس: این شخصیت، ربیبه امیرالمومنین علی (ع) محسوب می شود؛ به این معنا که پس از وفات ابوبکر، مادر این ام کلثوم یعنی اسماء بنت عمیس با امیرالمومنین علی (ع) ازدواج کرد. بنابراین، این ام کلثوم (دختر ابوبکر) در خانه امام علی (ع) و در سایه تربیت ایشان بزرگ شد. اگر ازدواجی با عمر بن خطاب صورت گرفته باشد، مربوط به این ام کلثوم (دختر ابوبکر و ربیبه امیرالمومنین (ع)) بوده است، نه دختر امیرالمومنین (ع) و حضرت زهرا (س).
آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی (ره) (متوفی ۱۴۱۱ ه.ق) در «شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل»: ایشان به تفصیل این تمایز را مطرح کرده و با استناد به منابع مختلف، اثبات می کند که ازدواج مورد ادعا، اگر هم اتفاق افتاده باشد، با ام کلثوم دختر ابوبکر بوده است: "و اما زواج ام کلثوم، فقد ثبت انه من ام کلثوم بنت ابی بکر التی کانت ربیبه امیر المومنین علیه السلام." (شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل، ج ۲، ص ۳۶۵ به بعد)
شواهد تاریخی بر وجود ام کلثوم بنت ابوبکر:
ابن سعد کاتب واقدی (متوفی ۲۳۰ ه.ق) در «الطبقات الکبری»: وی در شرح حال ام کلثوم بنت ابوبکر، به ازدواج او با طلحه بن عبیدالله و سپس عبدالرحمن بن عبدالله بن ربیعه اشاره می کند.
ابن حجر عسقلانی (متوفی ۸۵۲ ه.ق) در «تهذیب التهذیب»: ایشان به وفات ام کلثوم بنت ابوبکر اشاره کرده که همراه با فرزندش، عبدالله بن عبدالرحمن المخزومی، از دنیا رفت و امام حسن (ع) بر هر دوی آنها نماز گزارد: "ماتت ام کلثوم بنت ابی بکر و ابنها عبد الله بن عبد الرحمن بن ابی بکر و صلی علیهما الحسن بن علی." (تهذیب التهذیب، ج ۶، ص ۲۵۴ و ج ۱۲، ص ۴۹۰) این واقعه نشان می دهد که این ام کلثوم، شخصی متفاوت از دختر امام علی (ع) بوده و در زمان امام حسن (ع) در قید حیات بوده و وفات کرده است.
ذهبی (متوفی ۷۴۸ ه.ق) در «سیر اعلام النبلاء»: او نیز به شرح حال ام کلثوم بنت ابوبکر و ازدواج های او پرداخته و واقعه وفات او و نماز امام حسن (ع) بر او را تایید می کند. (سیر اعلام النبلاء، ج ۳، ص ۵۳۶)
مزی (متوفی ۷۴۲ ه.ق) در «تهذیب الکمال فی اسماء الرجال»: در این کتاب رجالی نیز به شرح حال ام کلثوم بنت ابوبکر و ازدواج ها و وفات او اشاره شده است.
این شواهد تاریخی و روایی، به وضوح نشان می دهد که شبهه ازدواج ام کلثوم با عمر، ناشی از خلط دو شخصیت تاریخی متفاوت بوده و با بررسی دقیق منابع، این ابهام کاملا برطرف می شود. این رویداد، نه تنها لطمه ای به جایگاه اهل بیت (ع) وارد نمی کند، بلکه عمق دقت و بصیرت علمای شیعه در پالایش حقایق تاریخی را نیز آشکار می سازد.
فهرست منابع
- ابن اثیر جزری، عزالدین علی بن محمد. اسد الغابه فی معرفه الصحابه. بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۹ ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی. الاصابه فی تمییز الصحابه. بیروت: دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۵ ق.
- ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی. تهذیب التهذیب. بیروت: دار الفکر، ۱۴۰۴ ق.
- ابن حزم اندلسی، علی بن احمد. المحلی بالآثار. بیروت: دار الفکر، بی تا.
- ابن سعد، محمد. الطبقات الکبری. بیروت: دار صادر، بی تا.
- بلاذری، احمد بن یحیی. انساب الاشراف. تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دار الفکر، ۱۴۱۷ ق.
- ذهبی، شمس الدین محمد بن احمد. سیر اعلام النبلاء. بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۱۳ ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن. رجال الطوسی. قم: انتشارات اسلامی، ۱۴۰۹ ق.
- شیخ طوسی، محمد بن حسن. تهذیب الاحکام. تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۶۵ ش.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان. الارشاد فی معرفه حجج الله علی العباد. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان. الاقناص. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
- شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان. المسائل السرویه. قم: کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، ۱۴۱۳ ق.
- طبری، محمد بن جریر. تاریخ الرسل والملوک (تاریخ طبری). بیروت: دار التراث، ۱۳۸۷ ق.
- علامه حلی، حسن بن یوسف. مختلف الشیعه فی احکام الشریعه. قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ ق.
- علامه مجلسی، محمد باقر. بحارالانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار. بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ ق.
- مزی، یوسف بن عبدالرحمن. تهذیب الکمال فی اسماء الرجال. بیروت: موسسه الرساله، ۱۴۰۰ ق.
- مرعشی نجفی، سید شهاب الدین. شرح احقاق الحق و ازهاق الباطل. قم: کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، ۱۴۰۹ ق.
