قنات مظهر سیستم ژئومورفیک رودخانه ای در مناطق خشک و نیمه خشک ایران مطالعه موردی دشت اردکان - یزد

در سیستم های ژئومورفیک بر اساس مقیاس فضایی و زمانی دو مقوله اصلی فرم و فرآیند نقش بسزایی را ایفا می نمایند. با توجه به وابستگی شاکله و حیات وجودی سکونتگاه های انسانی به منابع آبی، بنابراین برای تامین آب مورد نیاز از گذشته تا به حال به شیوه های متنوع از جمله ذخیره سازی جریان های سطحی به صورت سدسازی و جریان های زیرزمینی با احداث چاه ها و قنات ها مورد بهره برداری قرار می گیرند. بخش های عمده معماری سنتی قنات ها از لحاظ ساختار با سیستم رودخانه ها مشابه می باشند. این تکنیک انسان ساخت نادر، راهبرد عمومی انتقال آب های زیرزمینی در مناطق خشک و نیمه خشک کشور ایران است و تنها جایگزین آب های سطحی و رودخانه های فصلی در ناحیه ی کم بارش است. واحد هیدروژئومورفیک مورد مطالعه، سرزمین های مرتفع و کوهستانی تا نواحی صاف و هموار را در برگرفته است. روش پژوهش این تحقیق توصیفی و تحلیل متکی به شیوه ی تجزیه و تحلیل فرم و فرآیند است و با اتکا به اسناد و مطالعات کتابخانه ای، عکس های هوایی و تصاویر ماهوارهای و شواهد میدانی به عنوان ابزار تحقیق برای بازشناخت ویژگی های کارکرد قنات مورد استفاده قرار گرفته است. مطالعه صفات و ویژگی های آب جاری در قلمرو مهندسان آبشناس است؛ حال آنکه ابعاد و نوع کانال، یعنی شکل هندسی آن از نظر آبشناختی، در حیطه مسائل ژئومورفولوژیکی است. بر اساس تحقیقات انجام گرفته، رژیم های جریان در قنات ها آرام، یکنواخت و پایدار است. زمان در سیستم کاریزها از نوع تکاملی بوده و به سکونت- گاه های اجتماعی و سطح آب در بخش علیا یا مادر چاه وابستگی دارد. با توجه به ناچیز بودن بار رسوبات معلق در جریان آرام و یکنواخت آب قنات باعث شده که کندوکاو بستر به صورت سالیانه توسط نیروی کار انسانی انجام گیرد. حفاری های قائم در طول مسیر آبراهه قنات به صورت متغییر و تابع شیب زمین خواهد بود و برعکس مقاطع عرضی تا حدودی ثابت است. لذا ابتکار و خلاقیت احداث قنات با سیستم انتقال آب های زیرزمینی به سطح زمین به شیوه سنتی در مناطق خشک به ویژه در فلات مرکزی ایران واقع در دشت اردکان- یزد از سیستم ژئومورفیک رودخانه ای یکنواخت و پایدار کاملا تبعیت داشته است.

کلیدواژه ها:

قنات ، سیستم ژئوفورمیک ، جریان آب ، مناطق خشک و نیمه خشک ، لندفرم ها