مسیولیت اخلاقی از دیدگاه ابن عربی

یکی از مشکلات اخلاقی در نظام های عرفانی مبتنی بر وحدت وجود، تبیین چگونگی مسیولیت اخلاقی آدمی است. ابن عربی معتقد است که حقیقتی جز خداوند وجود ندارد و حرفه ای - چه خوب تلقی شود چه بد - و فعل خداوند است. نتیجه ظاهری این باور ((جبر مطلق)) و رفع مسیولیت آدمی در قبال افعال منتسب به او است. اما عارفان با قبول نوعی اختیار برای آدمی، وی را مسیول اعمال خود می دانند. حل این تناقض ظاهری، در گرو دقت در معنای وحدت وجود، و تجلی خداوند در صورت آدمی است. انسان جلوه کامل تمامی صفات الهی است و از آنجا که خداوند به یقین - دارای قدرت و اختیار است، آدمی نیز وجودی است که در اختیار داشتند، مجبور است. خدا فاعل کردارهای انسان است و این از آن رو است که هستی خدا، همان هستی انسان و هستی جهان است ذات حق، مرحله اجمال است و جهان مرحلی تفصیل. از این رو اگر با دیدگاهی وحدت که رایانه به موضوع نظر کنیم، جز حق را وجودی نیست و طبیعتا حرف علی، و فعل خداوند است و اگر از دیدگاه کثرت گرا یا نه دقت شود، انسان گونه ای هستی خواهد داشت و به تبع آن هستی خود، مسایل کردارهای شش خواهد بود، فاعلیت که مسیولیت، لازمه آن است دل آدمی که، در عرفان، حقیقت و یک محسوب می شود، در مقابل رعیت خود که همان اعضا و جوارح و قوای مختلف است، مسیولیت دارد، همچنان که در برابر خداوند و دیگران مسیول است. نگرش ابن عربی در موارد مذکور مورد قبول ملاصدرا و اکثر پیروان وی تا زمان حاضر، واقع شده است و ایشان کوشیده اند آن را با زبانی فلسفی تقریر کرده و براهیمی عقلانی به آن اقدام کنند.

کلیدواژه ها:

اخلاق عرفانی ، مسیولیت اخلاقی ، وحدت وجود ، جبر ، اختیار