کاریز (قنات) دستاورد دانش و فرهنگ بومی زیستگاه های کرانه های کویر و نظام های وابسته به آن در ایران و بهره برداری پایدار از آن (نمونه قنات های کاشان)

با آشکار شدن این موضوع که بسیاری از رویه ها و روش های زندگی بشر امروزی خارج از توان زیست محیطی است و نمی تواند پایدار باشد، تکنیک ها، روشها و فنونی که با قانون های بوم شناختی هماهنگ و سازگار هستند، مورد توجه قرار گرفته است. بخش مهمی از این روش ها و فنون، تجربه و دانشی است که مردم بومی پس از چند هزار سال در سازگاری با محیط و شناخت سرزمین زیستگاهی خود به دست آورده اند. هر کشور به نوع خود سهمی در این دانش بومی دارد، ولی در این بین، کاریز یا قنات ایرانی از جایگاه خاصی برخوردار است. در این مقاله، قنات های ایران از زاویه ای نو، به عنوان بخشی از دانش بومی و میراث فرهنگی بشری، با بررسی موردی قنات های کاشان مورد توجه قرار گرفته است و کوشش شده است تا جلوه هایی از سازگاری این نظام با شرایط زیست محیطی به عنوان یک امتیاز در فرآیند توسعه پایدار بر شمرده شود.قنات ها به ویژه در محدوده داخلی فلات ایران نه تنها نقش مهمی در تامین آب آشامیدنی و کشاورزی داشته اند، بلکه ماندگاری بسیاری از سکونتگاه های شهری و روستایی به آنها وابسته بوده است. در بسیاری از مناطق ایران از قنات برای تولید انرژی نیز استفاده می شده است. نمونه بارز این مساله آسیاب های آبی است که بر سر راه قنات ها ساخته می شده است، و در جاهایی چندین آسیاب بر سر راه یک قنات ساخته می شد. چنان که روی قنات فین کاشان، هفت آسیاب ساخته شده بود که هنوز برخی از آن ها کار می کنند. در بسیاری از روستاهای حاشیه کویر، قنات تنها سرچشمه دسترسی به آب است و زندگی این اجتماعات مانع پیشروی کویر است، در حالی که با خشک شدن قنات و تخلیه روستا از سکنه، راه برای پیشروی کویر هموار می شود. از سوی دیگر، آبیاری زمین های شور با آب قنات باعث می گردیده است که در درازمدت از میزان شوری زمین ها کاسته شود و کیفیت آن بهبود یابد. نقش هایی از این دست نشان می دهد که قنات همچنان می تواند به عنوان یک نظام آبیاری، تولیدی و اجتماعی و اقتصادی در بخش وسیعی از سرزمین ایران در خدمت توسعه پایدار قرار گیرد.

کلیدواژه ها:

توسعه پایدار ، دانش بومی ، قنات ، نظام های سنتی کشاورزی ، آبیاری و همکاری جمعی