پژوهشی تطبیقی بر اندیشه کسب

نظریه کلامی «کسب» از نظریات اختلافی در میان متکلمان است و مباحث مربوط به آن، از دقیق ترین مباحث کلامی به شمار می رود. این نظریه در مورد حدود اختیارات آدمی است که همواره مورد اختلاف بوده است. نظریه کسب اشعری به طور خلاصه این است که افعال بشر، هم به خداوند متعال منسوب است و هم به بشر، با این تفاوت که خدا خالق افعال بشر، و بشر «کاسب» آن است. به عنوان مثال وقتی کسی سخن می گوید، خداوند خالق صوت است و گوینده سخن، کاسب آن می باشد. از طرفی، در نگاه اهل حدیث هر چه در جهان رخ می دهد قضا و قدر الهی است و انسانها از قضا و قدر الهی گریزی ندارند. در طرف مقابل، معتزله توحید افعالی را قبول نداشته و آن را منافی با عدل خداوند دانسته و بر این باورند که بشر، خالق افعال خود بوده و آزاد می باشد. آنان معتقدند که خداوند، فعل انسان را به خودش تفوض نموده است. ماتریدیه نیز براى جمع میان شمول خالقیت الاهى و آزادى انسان به نظریه کسب روى آوردند، اما تفسیرى که از کسب ارائه مى دهند با تفسیر اشاعره که نتیجه اى جز جبر ندارد، بسیار متفاوت است. بنابراین، کسانی هم که قائل به این نظریه هستند در بین خود اختلافات بسیاری دارند و هر یک تقریرات مختلفی از آن ارائه داده اند. در این مقاله، با بررسی این نظریه و تقریرات آن، و در نهایت نقد و بیان اشکالات آن، پی به صحت نظر امامیه می بریم. امامیه با ارشاد معصومان علیهم السلام رأیی را برگزیده اند که جامع دو رأی اشاعره و معتزله است؛ زیرا در این دو رأی، در فعل اختیاری انسان یک فاعل مطرح بود که از نگاه اشاعره آن فاعل، خدای متعال است و از نگاه معتزله فقط خود انسان، ولی از نگاه امامیه در فعل دو فاعل دخالت دارند که البته در طول هم هستند که یکی فاعل مباشر و دیگری فاعل بعید است.