بازشناسی اصل سلسله مراتب در معماری مساجد ایران

مساجد و فضاهای مذهبی به دلیل موضوعیت خاص معنوی و روحانیشان؛ دارای سلسله مراتبی پیچیده شده اند که علاوه بر سلسله مراتب عملکردی و فضایی و بصری و فرمی و ... که در اکثر ابنیه سنتی و مذهبی جهان قابل شناسایی است و دارای مفاهیم دیگری از سلسله مراتب در بطن خود نیز می باشند که لایه های عمیقتری از وجود آدمی را مورد مخاطب قرار می دهد. اصولی چون سلسله مراتب که متاسفانه بسیاری از مساجد جدید و ساخته شده در دوره معاصر بدلیل عدم توجه بدان، احساس معنوی حضور در یک ساحت قدسی را به گونه ای که در مساجد و بناهای مذهبی گذشته وجود داشته منتقل نمی کنند. هدف این پژوهش بازشناسایی اصل سلسله مراتب به عنوان یکی از عوامل مهم ایجاد احساس معنوی از ابعاد گوناگون در معماری مساجدو ریشه یابی این اصل می باشد که بعنوان تمهیدی است که معماران ایرانی گونه اول آن را بدو ورود انسان به مسجد بکار گرفته اند و گونه دیگر آن ورود به ایوان و گنبدخانه است. در این راستا در نوشتار حاضر با استفاده از روش عمل به نظر ابتدا ابعاد مختلف این مقوله در مساجد ایرانی مورد باز شناسی قرار گیرد و در ادامه با بررسی چند نمونه مختلف، در نهایت چنین نتیجه می شود که تمهیداتی چون سلسله مراتب از اصول معماری مساجد بوده و نه تنها از منظر کارکردی بلکه از منظر تغییر حس مکان و قرارگیری در فضایی مقدس بسیار حائز اهمیت می باشد. به عبارتی دیگر نقش این عامل در پیوند روح و روان آدمی با محیط مسجد بسیار عمیق است و از این روی عدم رعایت آن در معماری مسجد بگونه ای فضای مذکور را فاقد هویت مکانی و سلوک معنوی خواهد نمود. و در آخر ، نتیجه پژوهش را میتوان در عبارت سلسله مراتب؛ اصل گذر از فضای مادی به ساحت قدسی و جلوه ای از سلسله مراتب هستی بیان نمود.

کلیدواژه ها:

مسجد ، حریم قدسی ، سلسله مراتب ، عناصر مسجد ، مساجد جدید ، سلسله مراتب هستی