بررسی تاریخ چگونگی تطور معنایی مفهوم«ملت» از فهم دینی به درک تجددی در آستانه نهضت مشروطه

این مقاله به بررسی چگونگی تحول معنایی مفهوم«ملت» در آغاز آشنایی ایرانیان با منظومه فکری تجدد می پردازد. «ملت» در متون و ادبیات سنتی به معنای «دین» و مذهب است، اما در آغاز آشنایی ایرانیان با تجدد، جایگزین مفهوم «mation) به معنای اصالت ارادهٔ افراد خودآگاه دارای حق شد که اساساً مفهومی غیردینی و حتی ضد دینی است. مقاله نشان می دهد که سه عامل اصلی زمینه ساز این جایگزینی بوده اند: نخست رخدادهای سیاسی و اجتماعی شتابان میانهٔ دورهٔ قاجار که سبب شد «ملت» افزون بر دین، بر علمای دینی و پیروان دین نیز اطلاق شود و در نتیجهٔ پیوند خوردن با دینداران به جای دین، یک گام به مفهوم تجددی فرد محور nation نزدیک شود؛ دوم، نظر گروهی از روشنفکران نخستین مبنی بر این که اگر اندیشه های جدید در قالب مفاهیم دینی و سنتی مورد پذیرش جامعهٔ مذهبی ایران مطرح شود با مقاومت کمتری روبهرو شده و راه گسترش تجدد هموارتر خواهد شد. این رو، آگاهانه بر مفهوم «ملت» تاکید شد؛ زیرا برای ذهن ایرانیان آشنا و مأنوس بود؛ و سوم حصشہور فراگیر گروههای مختلف نخبگان ایرانی در امپراتوری عثمانی که در کشمکش با اندیشهٔ جدید nationalism قرار داشت و به ویژه ((نظام ملت) آن در حال تحول به (ملت عثمانی» و «ملت اسلام» و «ملت توران» و «ملت ترک» بود. ادبیات مفهومی و شیوههای بیانی نخبگان عثمانی در عصبر تنظیمات به فضای عمومی ایران وارد شد. برای انجام این تحقیق از اسناد و متون تاریخی، اشعار و فتاوا و رساله های دورهٔ میانی قاجاریه استفاده شده است.

کلیدواژه ها:

ملت ، نظام ملت ، عصر تنظیمات ، عثمانی ، ملت گرایی ، قاجاریه ، تجدد ، مشروطه