آلودگی های ورودی از کشورهای ساحلی به دریای خزر و ردیابی آنها در رسوبات بستر

دریای خزر به عنوان حوضه ای بسته اکنون محصور در سواحل کشورهای ایران، ترکمنستان، روسیه و جمهوری آذربایجان است. فعالیتهای انسانی در حوضه خزر به ویژه در اواخر سده نوزدهم با بهره برداری گسترده از منابع نفتی آن اهمیت یافت و پس از آن با گسترش منابع، کشاورزی و شهرنشینی توسعه پیدا نمود. اکنون بالغ بر هشتاد میلیون نفر در حوضه آبریز خزر زندگی می کنند که فاضلاب حاصل از فعالیت های مختلف آنها در نهایت عمدتا از طریق رودخانه ها وارد خزر می شود. از دهه گذشته نیز فعالیت های اکتشاف، استخراج و انتقال نفت از خزر به شدت در حال گسترش است. دیگر فعالیت های دریایی از جمله صنایع ساحلی، گردشگری ساحلی و ترابری دریایی نیز به نوبه خود سبب آلودگی محیط خزر می گردند. بخش قابل توجهی از آلاینده ها در دهانه رودخانه ها و سواحل راسب می شوند و بقیه نیز به همراه جریانهای ساحلی و دریایی در حوضه خزر توزیع شده و سپس در رسوبات بستر تمرکز می یابند. بررسی توزیع جمعیت انسانی در حوضه آبریز خزر و فعالیت های اصلی آنها(شهری، کشاورزی و صنعتی) پراکندگی زیادی را نشان می دهد. روسیه چه از نظر میزان جمعیت ساکن در حوضه و چه از نظر فعالیت های انسانی نقش نخست را دارد. در عین حال بیشترین آلودگی های ورودی به خزر نیز از این کشور تامین می شود. تمرکز بالای جمعیت در کرانه ایرانی خزر و فعالیتهای شهری و کشاورزی آنها سبب اهمیت فاضلابهای خانگی و کشاورزی در سواحل ایران شده است. جمهوری آذربایجان گرچه از نظر جمعیت ساکن در حوضه آبریز خزر بین روسیه و ایران قرار می گیرد. اما آلودگی های مرتبط با نفت و صنایع نفتی در این کشور سبب شده است که حجم متنابهی از آلاینده های نفتی از این کشور وارد خزر شود، به طوریکه بخش عمده سواحل آن عملا فاقد زیستمندان است. سرنوشت نهایی آلاینده های ورودی به خزر به رسوبات ختم می شود. بخشی از آلاینده ها از جمله فلزات سنگین، مواد مغذی و هیدروکربنها هم منشا طبیعی دارند و هم ناشی از فعالیتهای انسانی هستند. در عین حال ممکن است هریک از منابع مختلف و از کشورهای مختلف منشا گرفته باشند بررسی آلاینده ها در ستون رسوبی شیوه مناسبی برای تفکیک نقش عوامل انسانی از عوامل طبیعی در تمرکز آلاینده ها به دست می دهد. مطالعه رسوبات بستر خزر در سواحل ایران بیانگر منشا طبیعی بسیاری از فلزات از جمله , Cu, Mn, Cdz, Zn می باشد. در عین حال این عناصر در ساختار کانیها حضور دارند که برای زیستمندان غیرقابل دسترس می باشد. اکنون کشورهای ساحلی به نسبتهای مختلف در آلودگی دریای خزر سهم دارند بررسی جامع رسوبات بستر می تواند تصویر بهتری از تاریخچه آلودگی در خزر ارائه دهد. گرچه این مطالعات نقش کشورها در آلودگی خزر و سهم عوامل مختلف را ارائه می نماید و می تواند برای جمعیت زیستی این حوضه هشداردهنده باشد اما اکنون بسیاری از آثار مخرب زیستی خزر به آلودگی نسبت داده می شود که عمدتا ناشی از فعالیتهای غیرآلاینده انسانی است.