چکیده مبسوط
مقدمه و هدف: با توجه به تنوع موجود در شرایط اقلیمی، مدیریت زراعی و وسعت مناطق کشت جو در کشور و مشاهده عکس العمل های متفاوت ارقام مختلف به شرایط محیطی، معرفی ارقام پرمحصولی که
سازگاری وسیع با شرایط متفاوت داشته باشند، دارای اهمیت خاصی است. به دلیل وجود اثر متقابل ژنوتیپ × محیط، شناسایی ارقامی که در شرایط متنوع و مختلف محیطی دارای پایداری مطلوب و عملکرد قابل قبول باشند مشکل است. در این شرایط، بررسی ارقام باید در دامنه وسیعی از تغییرات محیطی در مکان ها و سال های متفاوت انجام گیرد تا اطلاعات حاصل از برآورد
سازگاری و پایداری عملکرد ژنوتیپ ها، معیار مطمئن تری جهت توصیه ارقام و کارایی آنها باشد. روش های تعیین اثر متقابل ژنوتیپ × محیط به دو گروه تک متغیره (پارامتری و ناپارامتری) و چندمتغیره تقسیم می شوند. هر یک از این روش ها جنبه های مختلفی از پایداری ژنوتیپ ها را نشان می دهند و یک روش به تنهایی نمی تواند عملکرد یک ژنوتیپ را در محیط های مختلف از جنبه های مختلف پایداری بررسی کند. هدف از این تحقیق، انتخاب ژنوتیپ های امیدبخش جو با عملکرد بالا و پایداری مناسب در
شرایط دیم در اقلیم سرد کشور با استفاده از روش های تجزیه پایداری تک متغیره پارامتری و ناپارامتری بود.
مواد و روش ها: ۲۵ لاین پیشرفته و امیدبخش جو به همراه ارقام شاهد انصار، آبیدر و سرارود ۱ در
شرایط دیم و در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با چهار تکرار در ایستگاه های تحقیقاتی دیم مناطق سردسیر و سرد معتدل مراغه، کردستان (قاملو)، زنجان (قیدار)، اردبیل، کرمانشاه (سرارود)، شیروان و همدان به مدت سه سال زراعی از سال ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ مورد بررسی قرار گرفتند. برای بررسی پایداری ژنوتیپ ها، از روش های تک متغیره پارامتری و ناپارامتری استفاده شد. همچنین، به منظور ادغام روش های تک متغیره پارامتری و ناپارامتری از روش شاخص انتخاب ژنوتیپ مطلوب SIIG استفاده شد. در نهایت، همبستگی پارامترها با عملکرد و شاخص انتخاب ژنوتیپ مطلوب نیز محاسبه شد.
یافته ها: تجزیه واریانس جداگانه در هرکدام از محیط ها نشان داد که اثر ژنوتیپ در ۱۲ محیط از ۱۹ محیط مطالعه شده معنی دار بود که نشان دهنده نوسان عملکرد هر ژنوتیپ از محیطی به محیط دیگر بود. تجزیه واریانس مرکب نشان داد که برهمکنش سال × مکان و ژنوتیپ × سال × مکان در سطح احتمال ۱ درصد و اثر سال در سطح احتمال ۵ درصد و اثر مکان و اثر ژنوتیپ در سطح ۱۰ درصد معنی دار بود. اثر اصلی محیط و برهمکنش ژنوتیپ × محیط بهترتیب با ۶۹/۹۸ و ۱۰/۸۳ درصد بیشترین سهم را در مجموع مربعات کل واریانس مشاهده شده در آزمایشات داشتند. تجزیه
ابرهارت و راسل ژنوتیپ های G۱، G۴، G۵، G۸، G۹، G۱۰ و G۲۶ را به دلیل برخورداری از کمترین مقدار انحراف از رگرسیون و ضریب رگرسیون نزدیک به یک، به عنوان پایدارترین ژنوتیپ ها شناسایی نمود؛ در نهایت با در نظر گرفتن عملکرد، ژنوتیپ های G۹ و G۱۰، به عنوان ژنوتیپ های پایدار با عملکرد بالا معرفی شدند. بر اساس ضریب رگرسیون خطی فینلی و ویلکینسون ژنوتیپ های G۴، G۶، G۹، G۱۱، G۱۲، G۱۵، G۱۷، G۲۰، G۲۷ و G۲۸ دارای ضریب رگرسیون نزدیک به یک بودند که نشان می دهد این ژنوتیپ ها دارای
سازگاری عمومی به محیط ها هستند. بر اساس شاخص های اکووالانس ریک و واریانس پایداری شوکلا، ژنوتیپ های G۸، G۱۹، G۱۰، G۲۰، G۹، G۴، G۲۶ و G۱ به عنوان ژنوتیپ های پایدار شناسایی شدند. بر اساس ضریب تغییرات محیطی ژنوتیپ های G۱۰، G۱، G۸، G۲۳، G۱۳، G۲ وG۵ دارای کمترین مقدار ضریب تغییرات بودند. بر اساس روش پلاستد و پترسون، ژنوتیپ های G۱۰، G۲۰، G۱۹ و G۹ بهعنوان ژنوتیپهای پایدار با عملکرد بالا انتخاب شدند. در روش پلاستد، ژنوتیپ های G۱۰، G۲۰، G۱۹ و G۹ با کمترین سهم در ایجاد اثر متقابل و دارا بودن عملکرد مطلوب به عنوان ژنوتیپ های پایدار و پر محصول معرفی شدند. بر اساس روش لین و بینز، ژنوتیپ های G۱۵، G۶، G۲۱، G۱۹، G۲۰، G۷ و G۹ دارای کمترین مقادیر این آماره بودند و به عنوان پایدارترین ژنوتیپ ها معرفی شدند. بر اساس روش مجموع رتبه کانگ، ژنوتیپ های G۲۰، G۱۹، G۱۰، G۹ وG۲۲ با کمترین مجموع رتبه به عنوان ژنوتیپ های پایدار انتخاب شدند. بر اساس پارامترهای ناصار و هیون، ژنوتیپ های G۸، G۹، G۱۰، G۱، G۲۰، G۱۹ وG۲۱ و بر اساس پارامترهای تنارازو، ژنوتیپ های G۸، G۹، G۱۰، G۱، G۱۹ و G۲۲ با کمترین میزان رتبه به عنوان ژنوتیپ های پایدار انتخاب شدند. در نهایت براساس شاخص انتخاب ژنوتیپ ایده ال، ژنوتیپ های G۱۰، G۹، G۱۹، G۲۲ و G۲۰ دارای نزدیک ترین مقادیر به عدد یک بودند و عملکردی بالاتر از میانگین کل داشتند؛ بنابراین، به عنوان پایدارترین ژنوتیپ ها انتخاب شدند.
نتیجه گیری: بر اساس شاخص انتخاب ژنوتیپ ایده ال (شاخصSIIG )، ژنوتیپ های G۱۰، G۹، G۱۹، G۲۲ و G۲۰ دارای نزدیکترین مقادیر به عدد یک بودند و نیز عملکردی بالاتر از میانگین داشتند؛ بنابراین، به عنوان پایدارترین ژنوتیپ ها انتخاب شدند. همچنین، استفاده از شاخص SIIG با توجه به همبستگی بالا با تمامی شاخص های مورد استفاده، جهت جمع بندی نتایج حاصل از شاخص های پایداری پارامتری و ناپارامتری توصیه می شود.
