بررسی قلمرو قاعده لاضرر در احکام عدمی: تحلیل تطبیقی دیدگاه های اصولیان امامیه

قاعده «لاضرر و لا ضرار» یکی از قواعد پرکاربرد فقهی است که هم در مقام نفی حکم و هم در مقام اثبات حکم مورد استناد قرار گرفته است. پرسش اصلی این تحقیق آن است که آیا مفاد این قاعده تنها به احکام ضرری موجود و ایجادی اختصاص دارد یا شامل ترک جعل حکم نیز می شود؛ به عبارت دیگر، آیا قاعده لاضرر می تواند عدم جعل حکمی از سوی شارع را که موجب ورود ضرر به مکلف می شود، نیز در بر گیرد؟ این مسئله که به «شمول قاعده نسبت به ضرر عدمی» شناخته می شود، از جهات مبنایی و کارکردی حائز اهمیت فراوان است. در این پژوهش، با بررسی دیدگاه فقهای اصولی از جمله شیخ انصاری، میرزای نائینی، محقق خویی و شهید صدر، نشان داده می شود که مشهور اصولیان، قاعده لاضرر را صرفا ناظر به احکام وجودی و ایجادی دانسته اند و آن را از جریان در موارد عدم جعل حکم بازمی دارند. در مقابل، برخی از دیدگاه های متاخر، با توسعه در قلمرو دلالت قاعده و توجه به ساختار نظام حقوقی اسلام، امکان شمول قاعده بر ترک جعل حکم را نیز مطرح کرده اند. تحلیل نهایی تحقیق بر این نکته استوار است که شمول یا عدم شمول قاعده بر احکام عدمی، تابع تحلیل دقیق مفاد و موضوع قاعده، نسبت آن با ملاکات احکام، و حدود دلالت نفی حکمی است که منشا ضرر باشد.

کلیدواژه ها:

قاعده لاضرر ، ضرر عدمی ، نفی حکم ضرری ، اثبات حکم شرعی ، میرزای نائینی ، شیخ انصاری ، شهید صدر ، اصول فقه امامیه