بازشناسی هویت جغرافیایی و ساختار کالبدی شهر همدان در سدههای اولیه اسلامی

دشت همدان از دیرباز به لحاظ اقلیم آن و قرار گرفتن بر سر مسیرهای ارتباطی مهم، از جایگاه ویژهای در جغرافیای منطقه برخوردار بوده است. این حوزه جغرافیایی فرهنگی یکی از مناطق حاصلخیز بخش غربی فالت ایران به شمار می آید که در نتیجه آبرفت کوهستان الوند شکل گرفته و در محدوده جغرافیایی حوزه رودخانه قره چای و بخش شرقی زاگرس مرکزی واقع شده که همواره دارای روان آب ها و زمین های حاصلخیز جهت کشت آبی و دیمی است. توجه به همدان از سوی حکام آل زیار و آل بویه، نشان از اهمیت آن به واسطه جایگاه ویژه ای در ایالت جبال داشته است. در طول تاریخ عبور شاهراه های شاخص از سطح منطقه و پیوند آن با شرق و غرب فالت ایران بر اهمیت این حوزه فرهنگی بیش از پیش افزوده است. بررسی جایگاه جغرافیایی این منطقه و طرح فضایی شهر همدان در سده های نخستین اسلامی، از جمله مسائلی است که در جریان این نگارش باید بدان پرداخته شود. ازاین رو، هدف این پژوهش بررسی وضعیت جغرافیایی و شهری همدان در قرون اولیه اسلامی با بهره گیری از مدارک تاریخی است. این پژوهش از نوع تحقیقات تحلیل تاریخی و جمع آوری اطلاعات از نوع اسنادی است. طبق تقسیمات متون جغرافیایی کهن، همدان در مرکز ایالت جبال و سرزمین پهلویین، در اقلیم چهارم قرار داشته است. بنابر نتایج پژوهش، شهر همدان در سده های نخستین اسلامی همچون شهرهای اسلامی دارای کهن دژ، شارستان، ربض با چندین دروازه بوده است. به لحاظ شکل، دارای ساختار فضایی پراکنده بوده است؛ بدین شکل که هر یک از ساختارهای اصلی شهر در نقاط مختلف آن قرار داشتند.

کلیدواژه ها:

دشت همدان ، جغرافیای تاریخی ، ایالت جبال ، سرزمین پهلویین ، ساختار کالبدی فضایی