گزینش ژنوتیپ های گندم نان برای پنجره کشت تاخیری در شمال استان خوزستان با استفاده از شاخص حساسیت به تنش

مقدمه: تولید گندم به منظور دستیابی به خودکفایی همواره مورد توجه قرار داشته است؛ از این رو، شناسایی محدودیت های زیستی و غیرزیستی در محیط هدف، در اولویت قرار می گیرد. درجه حرارت یکی از مهمترین عوامل محیطی است که افزایش یا کاهش غیر متعارف آن منجر به افت عملکرد می­گردد. همزمانی تاریخ برداشت برنج، ذرت و سبزیجات برگی و غده­ای در استان خوزستان منجر به تاخیر در تاریخ کاشت مطلوب گندم و کاهش عملکرد می­گردد. این تاخیر خسارت ناشی از افزایش درجه حرارت و تنش گرمایی انتهای دوره را افزایش می­ده.مواد و روش ها: در این تحقیق دو خزانه بین­المللی از مرکز بین­المللی اصلاح ذرت و گندم (CIMMYT) در برگیرنده ۳۲ (۶th WYCYT) و ۵۰ (۱st CWYT) ژنوتیپ در دو تکرار بررسی و ارزیابی گردید. هر خزانه دارای دو تکرار بود که یک تکرار آن در تاریخ کاشت مطلوب (۱۴ آذر ۱۳۹۷) و تکرار دیگر در تاریخ کاشت تاخیری (۱۷ بهمن ۱۳۹۷) در مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی صفی­آباد کشت گردید. خزانه­ها در قالب طرح آلفا لاتیس پیاده شدند. صفات مورد ارزیابی جهت مقایسه میانگین تیمار­ها شامل عملکرد در دو تاریخ کشت نرمال و تاخیری و همچنین شاخص حساسیت به تنش (SSI) بود. همچنین به منظور بررسی رابطه و محاسبه ضریب همبستگی صفات با SSI، علاوه بر عملکرد در دو تاریخ کاشت نرمال و تاخیری، صفات تعداد روز از کاشت تا ظهور سنبله، ارتفاع بوته، وزن هزار دانه و تعداد روز از کاشت تا رسیدگی فیزیولوژیک در تاریخ کاشت نرمال و همچنین همین صفات در تاریخ کاشت تاخیری مورد بررسی قرار گرفتند.یافته ها: ارزیابی و انتخاب ژنوتیپ­های در شرایط تاریخ کاشت تاخیری در مقایسه با تاریخ کاشت نرمال در دو خزانه دریافت شده از CIMMYT، منجر به شناسایی شش لاین در خزانه ۱st CWYT شد که هم شاخص حساسیت به تنش کوچکتر نسبت به شاهد داشتند و هم ۲ تا ۱۴ درصد عملکرد بیشتر از شاهد مهرگان در تاریخ کاشت تاخیری داشتند. در خزانه ۶th WYCYT هیچ­کدام از لاین­ها اختلاف شاخص حساسیت به تنش معنی­داری با شاهد نداشتند، اما ۱۱ لاین حدود ۱ تا ۹ درصد عملکرد بیشتری نسبت به شاهد داشتند و حساسیت آن ها به تنش کمتر از ۱ بود. نتایج نشان دادکه بین شاخص حساسیت به تنش و سایر صفات ثبت شده، در تاریخ کاشت تاخیری رابطه معنی­دار منفی بین عملکرد لاین­ها و شاخص حساسیت به تنش و در تاریخ کاشت مطلوب رابطه مثبت معنی­دار بین شاخص حساسیت به تنش و عملکرد لاین­ها وجود داشت. پایدارترین ضرائب همبستگی بین SSI و عملکرد در هر دو تاریخ کاشت مشاهده شد. در تاریخ کاشت نرمال بجز ضریب همبستگی ژنتیکی خزانه۱st CWYT، بقیه ضرائب بین عملکرد و شاخص حساسیت به تنش مثبت و بسیار معنی­دار بودند، اما در تاریخ کاشت نرمال، رابطه بینSSI  و عملکرد در تاریخ کاشت تاخیری یک رابطه معکوس و بسیار معنی­دار داشت. به عبارت دیگر، ژنوتیپ هایی که در تاریخ کاشت نرمال عملکرد دانه بیشتری تولید می کنند، به دلیل شاخص حساسیت بیشتر به تنش، در تاریخ کاشت های تاخیری پاسخگوی خوبی نخواهند بود. بر عکس، در تاریخ­های کاشت تاخیری ژنوتیپ­های متفاوت قدرت تولید بیشتری نسبت به شاهد داشته است و عملکرد دانه بالاتر و شاخص حساسیت به تنش کمتری داشتند. در نتیجه لاین­های شماره ۶۰۴، ۶۰۵، ۶۱۱، ۶۲۲، ۶۲۳، ۶۲۵، ۶۲۹ و ۶۳۰ در خزانه  ۱st CWYTو لاین­های شماره ۳، ۷، ۲۶ و ۲۷ در خزانه  ۶th WYCYTبرای تاریخ­های کشت تاخیری استان خوزستان و مقابله با تنش گرمای انتهای دوره مناسب می­باشند.نتیجه گیری: برای غربال گری ژنوتیپ های گندم از نظر کاشت تاخیری و انتخاب پایدار در برنامه اصلاحی ملی گندم در منطقه گرم و خشک، استفاده از شاخص حساسیت به تنش اکیدا پیشنهاد می شود.

کلیدواژه ها:

به نژادی ، تاریخ کاشت ، عملکرد دانه ، همبستگی