تعیین تبخیر-تعرق و ضریب گیاهی گلرنگ در شرایط کم آبیاری با آب شور در گلخانه

زمینه و هدف: آگاهی از نیاز آبی که تابعی از نوع گیاه و پارامترهای هواشناسی می باشد به منظور برنامه ریزی آبیاری، امری ضروری است. لایسی مترهای وزنی و زهکش دار کوچک به دلیل اندازه گیری مستقیم آب مصرفی، دقیق ترین روش برای محاسبه تبخیر-تعرق بوده و خطاهای ناشی از واسنجی نمودن وسایل اندازه گیری رطوبت خاک نظیر تانسیومتر، TDR و سایر وسایل اندازه گیری رطوبت خاک را ندارند. با توجه به محدودیت دسترسی به لایسی مترهای وزنی و زهکش دار در اکثر مزارع کشاورزی، تعیین نیاز آبی گیاه از طریق محاسبه تبخیر-تعرق مرجع و ضریب گیاهی، روشی مرسوم و پرکاربرد است. گلرنگ به علت دارا بودن بیش از ۹۰ درصد اسیدهای چرب غیر اشباع، به ویژه اسید لینولئیک و اسید اولئیک می تواند نقش مهمی در گسترش سطح زیر کشت گیاهان روغنی و تامین دانه های روغنی در کشور داشته باشد. هدف پژوهش حاضر تعیین تبخیر-تعرق و ضریب گیاهی گلرنگ در شرایط بدون کمبود آب و شوری و هم چنین در شرایط تنش شوری و خشکی در گلخانه بود.

روش پژوهش: پژوهش حاضر به صورت فاکتوریل و در قالب طرح کاملا تصادفی با سه تکرار در گلخانه تحقیقاتی مرکز آموزش عالی کاشمر انجام شد. تیمارهای آزمایش سه رژیم آبیاری ۱۰۰، ۷۵ و ۵۰ درصد نیاز آبی و چهار سطح شوری ۷/۰، ۴، ۸ و ۱۲ دسی زیمنس بر متر بودند. به منظور اندازه گیری نیاز آبی گلرنگ از ۳۶ گلدان به عنوان لایسی متر کوچک استفاده شد. گلدان ها به صورت روزانه توزین و آبیاری شدند و کسر رطوبت خاک آن ها از طریق اختلاف وزن گلدان در زمان آبیاری با وزن همان گلدان در حالت ظرفیت زراعی گلدانی به دست آمد. البته برای گلدان های تحت تنش خشکی، مقدار آب آبیاری، ۷۵ و ۵۰ درصد مقدار آب آبیاری برای گلدان هایی که به صورت کامل و بدون تنش خشکی آبیاری شدند، در نظر گرفته شد. تبخیر-تعرق گیاه مرجع چمن نیز به صورت روزانه و با استفاده از دو گلدان که در آن ها چمن کشت شده بود، اندازه گیری شد. از تقسیم تبخیر-تعرق گیاه در یک فاصله زمانی مشخص به تبخیر-تعرق گیاه مرجع در همان فاصله زمانی، ضریب گیاهی برای مراحل چهارگانه رشد گلرنگ به دست آمد. در تیمارهای آبیاری با آب شور، برای جلوگیری از تجمع نمک در محدوه ریشه گیاه کسر آبشویی محاسبه و اعمال شد. رسم نمودارها و تحلیل های آماری با استفاده از نرم افزارهای اکسل، SPSS و سیگما پلات انجام شد.

یافته ها: نتایج تجزیه واریانس تبخیر-تعرق گلرنگ نشان داد که شوری، خشکی، مرحله رشد و اثر توامان آن ها بر تبخیر-تعرق در سطح احتمال یک درصد (P<۰.۰۱) معنی دار بود. با افزایش تنش شوری و خشکی تبخیر-تعرق گیاه به طور معنی داری کاهش یافت. بیش ترین تبخیر-تعرق در طول فصل رشد برای تیمار شاهد (یعنی تیمار بدون کمبود آب و شوری) و به اندازه ۵/۲۶۹ میلی متر و کم ترین مقدار آن در تیمار W_۲S_۳ و به اندازه ۲/۱۰۲ میلی متر اتفاق افتاد. برای تمام تیمارهای آزمایش، بیش ترین تبخیر-تعرق گیاه در مرحله میانی و کم ترین مقدار آن در مرحله اولیه رشد بود. مقدار ضریب گیاهی گلرنگ در شرایط بدون کمبود آب و شوری، در مرحله ابتدایی، توسعه، میانی و پایانی رشد به ترتیب ۵۵/۰، ۹/۰، ۲۶/۱ و ۸۵/۰ به دست آمد. در شرایط تنش شوری و خشکی شدید ضریب گیاهی گلرنگ در مرحله ابتدایی، توسعه، میانی و پایانی رشد به ترتیب به ۰۷/۰، ۱۸/۰، ۳/۰ و ۱۳/۰ کاهش یافت.

نتیجه گیری: با توجه به کاهش کمی و کیفی منابع آب زیرزمینی در اکثر مناطق کشور و به خصوص در دشت ممنوعه بحرانی کاشمر، تعیین دقیق نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی و از جمله گیاه دانه روغنی و ارزشمند گلرنگ از اهمیت بالایی برخوردار است. استفاده از لایسی مترهای وزنی و زهکش دار کوچک روشی دقیق در تعیین تبخیر-تعرق گیاهان به شمار می رود اما محدودیت دسترسی به آن در بیش تر مزارع کشاورزی باعث شده است که پژوهشگران و مجریان طرح های آبیاری اعم از سطحی و تحت فشار، برای محاسبه نیاز آبی گیاهان زراعی و باغی از ضرایب گیاهی ارائه شده در نشریه شماره ۵۶ فائو استفاده نمایند. نتایج تحقیقات زیادی نشان داده است که استفاده از ضرایب گیاهی ارائه شده در نشریه فائو ۵۶ منجر به بیش برآورد یا کم برآورد نیاز آبی گیاهان نسبت به شرایط واقعی و محلی می شود لذا این ضرورت احساس می گردد که ضریب گیاهی بر اساس شرایط اقلیمی و محلی تعیین گردد. از طرفی تاثیر تنش شوری و خشکی بر این ضریب اهمیت مطالعه و تعیین ضریب گیاهی در مناطقی مانند دشت ممنوعه بحرانی کاشمر که شوری آب آبیاری و کاهش کمی آن کشاورزی منطقه را به مخاطره انداخته است، دوچندان می نمایند. لذا پیشنهاد می گردد به منظور مدیریت صحیح و کارآمد منابع آب، ضریب گیاهی در شرایط تنش شوری و خشکی برای گیاهان زراعی با ارزش اقتصادی بالا مانند گیاه دانه روغنی گلرنگ تعیین شود.

کلیدواژه ها:

شوری ، کمیابی آب ، ، لایسی متر کوچک ، نیاز آبی