خاستگاه پاره ای اصطلاحات دیوانیدر تاریخ بیهقی

بنابر گزارش های موجود در کتیبه ها و متون بازمانده از دوره شاهنشاهی ساسانی، دستگاه اداری و دیوانی این عصر با تلاش دولتمردان و اندیشمندان آن زمان به نهایت گستردگی و تکامل رسید. پیش از آن با نمونه های قابل توجهی از دیوانسالاری دوران هخامنشی و اشکانی روبرو هستیم. همان تجربه ها و اطلاعات دستمایه ساسانیان بود تا به این مهم بپردازند و دستگاه اداری خود را توسعه دهند. شاهد این ادعا نمونه های فراوانی از عناوین مناصب و اصطلاحات دیوانی است که از عصر ساسانی باقی مانده است. از جمله: فرمانروایی « شحنگی»، آمارکار / آمارگر « مستوفی، عامل خراج»، ارتشتاران سالار «فرمانده کل سپاه»، اسبد «سردار سواران»، استبد «رییس تشریفات»، ایران امبارگبد «کاردار انبارهای کشور»، اندرزبد اسواران «مسول عقیدتی لشکر: مودب الاساوره»، بزرگفرمدار «وزیرالوزرا»، واستریوشان سالار «صاحب دیوان خراج»، روانگان دبیر «دبیر اوقاف»، درستبد «پزشک دربار»، دریگان سالار «رییس نگهبانان شاهی»، دریگبد «وزیر دربار»، شهر آیین بد«رییس کل تشریفات»، شهر آمار دبیر «مستوفی خراج»، کنارنگ «مرزبان»، و .... با مقایسه این عناوین و اصطلاحات دیوانی با عناوین دیوانی مندرج در تاریخ بیهقی می توان به این نتیجه رسید که اعراب پس از ورود به ایران در نخستین گام به تعریب اصطلاحات دیوانی عصر ساسانی پرداختند. به این ترتیب که یا همان عناوین را معرب کردند و یا به ترجمه و معادل سازی آن ها به زبان عربی اقدام کردد. در این پژوهش برای اثبات این ادعا به مقایسه ای میان اصطلاحات دیوانی ساسانی با اصطلاحات دیوانی تاریخ بیهقی پرداخته ام.

کلیدواژه ها:

دیوان ، ساسانیان ، تاریخ بیهقی ، غزنویان ، دبیران.