بررسی راهکارهای عملیاتی برای ارتقای اقتصادی جوامع روستایی حاشیه جنگل هیرکانی

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: جنگل ها به عنوان یک منبع تجدیدشونده از ارکان اصلی توسعه پایدار در هر کشور به شمار می روند که با تولید کالاها و خدمات به صورت مستقیم و غیرمستقیم نقش مهمی در توسعه ی اقتصادی و اجتماعی مناطق دارند و به شکل یک ترکیب حیاتی در تامین رفاه جوامع روستایی حاشیه جنگل و توسعه یافتگی روستاها نقش دارند. محصولات غیرچوبی جنگل در دهه های اخیر به عنوان یکی از مولفه های مهم در کاهش فقر جوامع محلی و روستایی شناخته شده است. لذا نیاز به درک عمیق تر معیشت روستایی و پیچیدگی آن برای اطمینان از توسعه روستایی از جمله عواملی است که انگیزه برای مطالعه در زمینه نقش و اهمیت محصولات منابع جنگلی در اقتصاد روستایی را بیشتر می کند. لذا در عصر حاضر کارآفرینی فرصت های جدیدی را برای افراد مستعد و علاقمند به محصولات غیرچوبی جنگل ایجاد کرده تا درآمدشان را بهبود بخشیده، دارایی و سرمایه خود را افزایش داده و استاندارد زندگی در جوامع روستایی را در اقتصادی جدید در کسب وکارهای کوچک و متوسط رشد دهند. توسعه کارآفرینی در نقاط روستایی یکی از مهم ترین استراتژی های توسعه روستایی است که می تواند در رشد و توسعه پایدار روستاها نیز نقش به‎سزایی داشته باشد. توسعه کارآفرینی روستایی با محصولات غیرچوبی جنگل پتانسیلی برای کمک به تنوع بخشی به منابع درآمد و اشتغال روستایی است که فرصت های مناسبی را برای کاهش مخاطرات معیشتی و ماندگاری در مناطق روستایی فراهم می کند. لذا برای شناخت بهتر مزایای اقتصاد جنگل، مطالعاتی در خصوص نقش خدمات اکوسیستم جنگل و توسعه کارآفرینی روستایی با آن در اقتصاد جوامع روستایی جنگل ضروری می ‎باشد. مواد و روش ها: این پژوهش با هدف شناسایی و اولویت بندی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید جنگل های هیرکانی در ارتقاء اقتصادی جوامع روستایی حاشیه حنگل و ارائه راهکارهای عملیاتی در این زمینه با استفاده از روش پیمایش، مطالعات میدانی و تکمیل پرسشنامه انجام گردید. جامعه آماری پژوهش متشکل از متخصصان و کارشناسان در سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری در سطح استانی و منطقه ای حوزه جنگل های هیرکانی بوده است. در این مطالعه جهت تجزیه و تحلیل اطلاعات پرسشنامه از تکنیک های SWARA و SWOT بهره گرفته شد و در ادامه جهت اولویت بندی راهبردها و راهکارها در زمینه ارتقای اقتصادی جوامع روستایی حاشیه جنگل از ماتریس برنامه ریزی راهبردی کمی (QSPM) استفاده گردید. یافته ها: نتایج مدل SWOT، ۱۱ قوت، ۱۰ ضعف، ۱۰ فرصت و ۱۱ تهدید برای ارتقاء اقتصادی جوامع روستایی حاشیه جنگل هیرکانی شناسایی نمود. بر اساس نتایج مهم ترین نقاط قوت و ضعف جنگل های هیرکانی در ارتقای اقتصادی جوامع روستاییان حاشیه جنگل با توجه به امتیاز وزنی کسب شده در ماتریس ارزیابی عوامل داخلی شامل افزایش تنوع فرصت های شغلی و بهره برداری بی رویه و تخریب منابع جنگلی ناشی از وابستگی زیاد جوامع روستایی به اکوسیستم جنگل بوده است و در میان نقاط فرصت ایجاد اشتغال جوامع روستایی با توسعه فعالیت های مرتبط به جنگل و افزایش قیمت دارایی ها (زمین، ساختمان و ...) به دلیل برخورداری از چشم انداز جنگل بیشترین وزن را در بین سایر گویه‎ ها به خود اختصاص دادند. همچنین، از مهم ترین تهدیدهای نقش جنگل های هیرکانی در ارتقای اقتصادی جوامع روستایی حاشیه جنگل پیامدهای تخریب و تغییر کاربری اراضی جنگلی و ورود افراد سودجو به عرصه های جنگلی (برداشت غیرمجاز چوب های جنگلی (قاچاق)، قارچ، گیاهان دارویی ...) به ‎علت کسب بیشترین وزن را در بین سایر تهدیدها بوده است. نتیجه گیری: با توجه به مجموع امتیازات محاسبه شده در مدل راهبردی، راهبردهای اتخاذشده در منطقه مورد مطالعه به راهبردهای «رقابتی» نزدیک می باشد و مسئولان ذیربط باید سعی کنند به سمت این راهبرد ها گام بردارند و با استفاده از نقاط قوت جنگل های هیرکانی در ارتقای اقتصادی جوامع روستایی حاشیه جنگل از فرصت های خارجی آن حداکثر استفاده را بنمایند. همچنین نتایج اجرای ماتریس QSPM نشان داد راهبردهای حمایت از پروژه های زراعت چوب و زنبورداری از طریق سیاست های یارانه ای، اعطای تسهیلات و وام های کم بهره؛ تلاش در جهت کاهش محرومیت ها و افزایش توسعه یافتگی اجتماعی و اقتصادی روستاهای حاشیه جنگل؛ معرفی جاذبه های گردشگری جنگل هیرکانی و توسعه طبیعت گردی، بوم گردی روستایی به روش های مختلف؛ و ارتقا آگاهی ها و فرهنگ محیط زیستی جوامع و توسعه  NGOها و نهادهای دوستدار طبیعت با کسب بیشترین امتیاز، اولویت اول تا چهارم را در بین سایر راهبردها به خود اختصاص دادند. لذا نتایج پژوهش بیانگر این موضوع است که کارآفرینی از طریق محصولات فرعی جنگل و گردشگری در عصر حاضر فرصت های جدیدی را برای افراد مستعد و علاقمند ایجاد می‎نماید تا درآمدشان را بهبود بخشیده، دارایی و سرمایه خود را افزایش داده و استاندارد زندگی در جوامع روستایی را در اقتصادی جدید در کسب وکارهای کوچک و متوسط رشد دهند. لذا پیشنهاد می‎شود متخصصان به اهمیت کسب وکارهای روستایی از منظر ایجاد اشتغال با سرمایه نسبتا کم و توسعه یک سرمایه گذاری مشترک توسط افرادی که مهارت های گوناگونی کسب می کنند، بنگرند زیرا این کسب وکارها به ایجاد تجارت های کوچک در یک جامعه، افزایش سرمایه گذاری ها و پس انداز محلی و بهبود پایدار بهره وری از منابع محلی نیز منجر خواهد شد. همچنین، کارآفرینی روستایی و توسعه کسب و کارهای خرد با استفاده از محصولات فرعی جنگل، جاذبه های گردشگری، طبیعت گردی و بوم گردی در روستاهای حاشیه جنگل های هیرکانی به عنوان راهکاری مناسب جهت توانمندسازی و ظرفیت سازی مناطق روستایی حاشیه جنگل های هیرکانی در راستای تغییر الگوی زندگی کنونی؛ کاهش شکاف شهر و روستا؛ ایجاد برابری اقتصادی- اجتماعی؛ و توسعه و ارتقای اقتصادی جوامع روستایی حاشیه جنگل مدنظر قرار گیرد.

کلیدواژه ها:

Hyrcanian forests ، QSPM ، Strategy ، Sustainable development ، SWOT ، استراتژی ، توسعه پایدار ، جنگل های هیرکانی ، SWOT ، QSPM