پیکره نگاری در سفالینه های نیشابور

در پژوهش پیش رو، پیکره نگاری مجموعه ۲۵ سفالینه نیشابور در سده های سوم و چهارم هجری/نهم و دهم میلادی که ۳۸ پیکره انسانی بر آن تصویر شده است، از منظر صوری و معنایی بررسی شده اند. این کار به هدف بررسی و شناسایی جایگاه این آثار در تاریخ هنرهای تصویری ایران انجام شده است. در پیکره نگاره های سفال نگاره های نیشابور، به ترتیب شمار پیکره های نشسته چهارزانو، ایستاده و سوار بیش از دیگر حالت هاست و دو حالت نشسته بر تخت و حالت پیکره در حال کنش یا کنشگر کمترین شمار را دارند. تناسبات انسانی نیز در پیکره های نشسته چهارزانو و سوار بر اسب نزدیک و بزرگ تر از طبیعی است که نشان از اهمیت و جایگاه شخصیت هایی که در این حالت تصویر می شوند، دارد. این در حالی است که در حالت های دیگر، پیکره ها کوتاه تر و در برخی موارد کاملا کوتوله تصویر می شوند که با توجه به پرسپکتیو مقامی در هنر ایران کاملا معنادار می نماید. در بررسی روش ترسیمی با توجه به فراوانی تمام رخ نمایی و پیشینه آن در هنر ایران که از آن شخصیت های مهم و والاجایگاه بوده است، نشان دهنده اهمیت شخصیت های فرضی یا دیدگاه هنرمندان آن بوده و یافته های پیشین درباره تناسبات را تایید می کند. از نظر جنسیت پردازی نیز باید گفت اشاره کرد که نمی توان درباره جنسیت پیکره ها، استناد قطعی جز در دو یا سه مورد نمایش ویژگی های جنسیتی داشت و بررسی همپارتیان و خزایی دراین باره چندان راهگشا نیست. در ادامه در شناسایی و بررسی نشانه های تصویری ازجمله پوشش رداگونه، منگوله آویزان اسب ها، جام یا قدح یا صراحی در دستان پیکره ها، ساقه گل در این سفال نگاره ها و رابطه معنایی آن با هنر ایران باستان و صدر اسلام پرداخته شده است. جام، ساقه گل و حالت دست پیکره ها در گرفتن آن نمادی از بیور فره (ده هزار فر یا فره بسیار)، پوشش رداگونه بر مفهوم فرهمندی و پیروزی و منگوله آویزان اسب ها نیز بر فرهمندی و پیروزی یا تبار باشکوه خانوادگی در پیوند با شهریار اشاره دارد؛ بدین گونه درون مایه های اصلی این سفال نگاره ها رزم، بزم، شهریار و درباریان، قهرمان/پهلوان است. در مجموع در این سفال نگاره ها بسیاری از درون مایه های هنر ایران باستان، به ویژه ساسانی، دیده می شود بنابراین سفال نگاره های نیشابور نشان دهنده تداومی در درون مایه های هنری و پیکره نگاری ایران در سده های سوم و چهارم هجری است.

کلیدواژه ها:

هنر سامانی ، سفالینه های نیشابور ، پیکره نگاری