بررسی تطبیقی ویژگی های فرم و نقش محراب های زرین فام با محراب های گچ بری قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری در کاشان برمبنای آثار موجود در موزه آستان قدس رضوی

در قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری، مقارن با حکومت های سلجوقی، خوارزمشاهی و ایلخانی در ایران، تکنیک های زرین فام و گچ بری به حد اعلای ظرافت خود رسید. شهر کاشان در استان اصفهان، ازجمله مراکز مهمی بود که به دلیل داشتن خاندان های هنرمند کاشی کار، سرآمد شهرهای کشور در تولید محصولات زرین فام، محسوب می شد. بهترین عرصه هنرنمایی این نوع از آثار در ساخت محراب هایی تجلی یافت که امروزه اکثرا زینت بخش موزه های ایران و جهان است و تعدادی از مهمترین آنها در موزه آستان قدس رضوی نگهداری می شود. علاوه بر تولید محراب های زرین فام، ساخت و ساز محراب های گچی نیز، از فراوانی بسیار برخوردار بود و در بناهایی با کاربری های گوناگون، به کار برده می شد که شهر کاشان نیز، چندین نمونه از این محراب های گچ بری نفیس را در خود جایداده است. این پژوهش باهدف معرفی و تحلیل ویژگی های ساختاری )فرم کلی( و تزیینی )نقوش( محرابهای زرین فام کاشان و مقایسه آنها با محراب های گچ بری همین منطقه، شکل گرفت تا بر تداوم سنت های هنری در بستر زمان و تاثیرپذیری ویژگی های مذکور محراب های گچ بری منطقه کاشان از محراب های زرین فام، در بازه زمانی تعیین شده، تاکید نماید. بنابراین پرسش اصلی این پژوهش را می توان چنین مطرح کرد که شاخص ترین ویژگی های فرم و نقش محراب های زرین فام و گچ بری شهر کاشان، در قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری قمری، کدام است و این محراب ها از حیث فرمها و نقوش خود به چه میزان از محراب های زرین فام ساخته شده هم دوره یا دوره قبل، تاثیر پذیرفته اند؟ روش تحقیق تاریخی - توصیفی و روش گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای )اسنادی( و میدانی است. نتایج مطالعات که از بررسی شش محراب زرین فام و چهار محراب گچ بری در بازه زمانی مذکور در شهر کاشان به دست آمده بر این نکته دلالت دارد که هنرمندان سازنده محراب های گچ بری کاشان، از رجوع به سنت های پیشین و هم زمان که در ساخت و تزیین محراب های زرین فام رواج داشته، بی بهره نبوده اند و به لحاظ تناسبات کلی، فرم )مثلث زاویه دار( و تعداد طاق نماها، فرم لچکی ها، تعداد نیم ستونها )پیلکها(، فرم سرستونها )گلدانی شکل( و همچنین ویژگی های تزیینی، ازجمله استفاده وسیع از نقوش گیاهی متراکم، ظریف و چندلایه/سطحی و کاربرد محدود نقوش هندسی ساده، بیشترین تاثیر را از محراب های زرین فام اخذ نموده و با تکنیک گچبری، به اجرا درآورده اند.

کلیدواژه ها:

محراب زرین فام ، محراب گچ بری ، کاشان ، قرن ششم تا اواسط قرن هشتم هجری ، فرم و نقش