ارزیابی ویژگی های ریخت شناسی، فیزیولوژیک و زراعی مرتبط با محصول دهی در برخی ژنوتیپ های امیدبخش کلزا در اراضی شور

چکیده مبسوط مقدمه و هدف: شوری یکی از مهم‎ترین تنش‎های غیرزیستی و محدودکننده ترین عامل تولید محصولات کشاورزی در سراسر جهان است که رشد، نمو و عملکرد نهایی گیاهان زراعی را تحت تاثیر قرار می‎دهد. با توجه به اینکه کلزا یکی از مهم ترین منابع روغن گیاهی در جهان به شمار می رود و دانه آن حاوی بیش از ۴۰ درصد روغن و کنجاله حاصل از روغن کشی آن دارای بیش از ۳۵ درصد پروتئین است و در حال حاضر در بین گیاهان روغنی بعد از سویا و نخل روغنی مکان سوم را در جهان داراست، بنابراین شناخت ژنوتیپ‎های متحمل به تنش شوری یک ضرورت است. به‎همین جهت، با توسعه و پیشرفت ارقام کلزا متحمل و سازگار به شوری می توان زمینه افزایش تولید پایدار این محصول را فراهم نمود. لذا پژوهش حاضر با هدف بررسی ‎واکنش ژنوتیپ های کلزا به تنش شوری با استفاده از ویژگی های زراعی و بیوشیمیایی انجام شد. مواد و روش‎ها: به منظور بررسی تنوع ژنتیکی موجود در بین ژنوتیپ‎های کلزا از نظر صفات ریخت شناسی، فیزیولوژیکی و زراعی در خاک های شور، آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با ۱۷ ژنوتیپ پاییزه کلزا در مزرعه تحقیقاتی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان آذربایجان شرقی در سال زراعی ۹۸-۱۳۹۷ با سه تکرار انجام شد. خصوصیات ارتفاع بوته، تعداد خورجین بارور، تعداد دانه در خورجین، طول خورجین، مساحت خورجین، سرعت رشد بوته، وزن هزاردانه، عملکرد دانه، درصد روغن دانه و عملکرد روغن اندازه گیری شد. پس از اندازه گیری صفات موردمطالعه، به‎منظور بررسی روابط موجود بین عملکرد و اجزای عملکرد، با صفات مورفولوژیکی و بررسی اهمیت نسبی صفات موثر بر عملکرد ژنوتیپ های مورد مطالعه، تجزیه واریانس، مقایسه میانگین ها، تجزیه همبستگی، تجزیه خوشه ای و بای‎پلات انجام شد. یافته‎ها: ژنوتیپ های مورد مطالعه از نظر ارتفاع بوته، تعداد خورجین بارور، تعداد دانه در خورجین، طول خورجین، مساحت خورجین، سرعت رشد بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه، درصد روغن دانه و عملکرد روغن، از نظر آماری اختلاف معنی داری با یکدیگر داشتند. نتایج مقایسه میانگین نشان داد که ژنوتیپ کرج ۱۱ دارای طول خورجین، تعداد خورجین بارور و عملکرد و درصد روغن بالا، ژنوتیپ کرج ۵ دارای سرعت رشد بوته و درصد روغن بالا و ژنوتیپ کرج ۱۵ دارای ارتفاع بوته و تعداد خورجین بارور بالایی بودند. با توجه به نتایج مقایسات میانگین می توان ژنوتیپ های کرج ۵، ۱۱ و ۱۵ را به‎عنوان ژنوتیپ های متحمل به تنش شوری و ژنوتیپ های کرج ۲، ۴، ۶، ۹ و ۱۲ را به‎عنوان ژنوتیپ های حساس به تنش شوری در نظر گرفت. بر اساس تجزیه بای‎پلات حاصل مشخص شد که ژنوتیپ‎های کرج ۸ و کرج ۱۴ با صفات تعداد خورجین بارور، تعداد دانه در خورجین، طول خورجین، مساحت خورجین و سرعت رشد بوته رابطه قوی داشتند. همچنین بر اساس نتایج به‎دست آمده مشاهده شد که صفات ارتفاع بوته، وزن هزار دانه، عملکرد دانه و درصد روغن دانه با ژنوتیپ‎های کرج ۱۱، ۵، ۷، ۱۰ و ۱۵ همبستگی قوی داشتند. بر اساس نتایج تجزیه همبستگی، عملکرد دانه با صفات ارتفاع بوته، درصد روغن دانه و تعداد خورجین بارور دارای همبستگی مثبت و معنی داری بود که از این میان ضریب همبستگی ساده عملکرد دانه با درصد روغن بیشترین مقدار بود (۰/۸۷). همبستگی تعداد دانه در خورجین با صفات طول خورجین (۰/۶۹)، مساحت خورجین (۰/۵۵) و تعداد خورجین بارور (۰/۶۷) مثبت و معنی دار بود. لذا ژنوتیپ هایی که خورجین های طویل تر و تعداد خورجین های بیشتری داشتند به افزایش تولید تعداد دانه که یکی از اجزای مهم عملکرد دانه می باشد در اراضی شور کمک می کنند، بنابراین اندازه و تعداد خورجین های بالای هر بوته نشان از عملکرد بالای آن بوته است. بر اساس نتایج حاصل از تجزیه به مولفه‎های اصلی مشاهده شد که مولفه اول و دوم به‎ترتیب با ۴۴/۶۶ و ۳۱/۲۲ درصد بیش ترین مقدار واریانس نسبی را در بین کلیه مولفه‎های مورد مطالعه دارا بودند و در مجموع ۷۵/۸۸ درصد از واریانس کل را به‎خود اختصاص دادند. نتایج مربوط به بارهای عامل نشان داد که در مولفه اول صفات تعداد خورجین بارور، عملکرد دانه، عملکرد روغن و درصد روغن دانه بیش ترین میزان بار عامل را دارا بودند. همچنین در مولفه دوم صفت سرعت رشد بوته دارای بیشترین میزان بار عامل در بین تمامی صفات مورد مطالعه بود. تجزیه خوشه ای، ژنوتیپ ها را در چهار گروه قرار داد که دندروگرام حاصل از تجزیه کلاستر نشان داد که کلیه ژنوتیپ‎های مورد مطالعه بر اساس همه صفات اندازه گیری شده به چهار گروه مجزا تفکیک شدند. گروه‎های اول دارای سه ژنوتیپ کرج ۱، ۱۳ و ۱۶، گروه چهارم نیز مانند گروه اول سه ژنوتیپ را در خود جای داد که شامل کرج ۱۱، ۵ و ۱۵ بود، و خوشه گروه سوم تعداد پنج ژنوتیپ شامل کرج ۱۴، ۳، ۸، ۷ و ۱۰ قرار گرفتند و سایر ژنوتیپ‎های باقی مانده در گروه دوم جای گرفتند. نتیجه‎گیری: نتایج پژوهش حاضر نشان داد که تنوع ژنتیکی قابل قبولی در بین ژنوتیپ های کلزا از نظر صفات مورد ارزیابی در اراضی شور وجود دارد که نشان از اهمیت این ذخائر ژنتیکی و امکان استفاده از آن ها جهت دستیابی به ژنوتیپ های برتر در برنامه های به نژادی تحمل به تنش شوری می باشد.

کلیدواژه ها:

Cluster analysis ، Oil percentage ، Oil seeds ، Rapeseed ، Salinity stress ، تجزیه کلاستر ، درصد روغن ، شوری ، کلزا