ارزیابی برخی از ژنوتیپ های برنج در شرایط تنش خشکی بر اساس شاخص های تحمل به تنش

مقدمه: یکی از مشکلات زراعت برنج کمبود منابع آب است به ویژه در دوره هایی که کاهش ریزش باران بر رشد رویشی و عملکرد آن تاثیر می گذارد. تنش خشکی به عنوان عامل موثری بر کاهش تولید در گیاهان شناخته شده است که شناسایی و گسترش ژنوتیپ های سازگار به تنش یکی از راهکارهای غلبه بر شرایط نامساعد محیطی است. برای ارزیابی آسان-تر ژنوتیپ ها در مواجهه با تنش خشکی و شناسایی ژنوتیپ های متحمل به خشکی، شاخص های مختلفی به عنوان معیار انتخاب ژنوتیپ ها بر اساس عملکرد آن ها در شرایط تنش و بدون تنش پیشنهاد شده است. بر همین اساس مطالعه حاضر به منظور شناسایی شاخص های مهم حساسیت و تحمل به تنش و معرفی ارقام متحمل به خشکی انجام شد.  مواد و روش ها: این آزمایش در شهرستان آزادشهر به صورت طرح کرت های خرد شده بر پایه بلوک کامل تصادفی با سه تکرار اجرا شد. فاکتور اصلی شامل دو سطح: تنش خشکی و غرقاب (شاهد) و فاکتور فرعی شامل هشت رقم زراعی برنج بود. اندازه واحدهای آزمایشی ۲ مترمربع (ابعاد کرت ۱×۲) با فاصله ۱ متر از یکدیگر در نظر گرفته شد. بعد انتصاب تصادفی تیمارها به واحد آزمایشی، نشاءکاری به صورت ۴ بوته در هر کپه انجام شد. هر ژنوتیپ در ۶ ردیف با فاصله ۲۵ سانتی متری بین بوته ها و ۲۵ سانتی متری بین ردیف ها و به طول ۲ متر کشت شد. آبیاری مزرعه آزمایشی در هر دو محیط غرقاب و تنش، تا مرحله پنجه دهی ژنوتیپ ها به طور یکسان به طور غرقاب انجام شد. سپس برای ایجاد تنش، آبیاری از ۴۰ روز پس از نشاء (مرحله حداکثر پنجه زنی) تا پایان فصل زراعی به فاصله ۲۵ روز انجام شد که برای شرایط اقلیمی منطقه تنها یک بار آبیاری انجام شد.از ۶ ردیف کاشته شده در هر کرت یک ردیف از طرفین جهت اثرات حاشیه حذف و ردیف های دوم و چهارم جهت نمونه برداری انتخاب شدند. پس از اندازه گیری و ارزیابی شاخص های مختلف، نتایج توسط نرم افزار SAS تجزیه تحلیل شدند و نمودار دو بعدی توسط نرم افزار STATGRAPHIC ترسیم شد.یافته های تحقیق: نتایج تجزیه واریانس تفاوت بسیار معنی داری را بین ژنوتیپ ها از نظر کلیه صفات مورد مطالعه در دو شرایط محیطی تنش خشکی و غرقاب نشان داد. مقایسه میانگین ژنوتیپ ها نشان داد در شرایط غرقاب و تنش، بیشترین میانگین عملکرد متعلق به ژنوتیپ های فجر، IRAT۲۱۶، سنگ جو و سنگ طارم گرده و کمترین عملکرد در محیط غرقاب و تنش متعلق به رقم سپید رود بود. نتایج ضرایب همبستگی شاخص های مقاومت نشان داد که عملکرد در شرایط غرقاب به ترتیب با شاخص های میانگین تولید (MP)، میانگین هندسی بهره وری (GMP)، میانگین هارمونیک (HARM) و تحمل خشکی (TOL) دارای همبستگی مثبت و معنی دار بود که بیشترین آن مربوط به همبستگی با شاخص میانگین تولید (۰.۹۱۸=r) بود و در شرایط تنش نیز شاخص های میانگین هارمونیک (HM)، میانگین هندسی بهره وری (GMP) و میانگین تولید (MP) همبستگی بالایی با عملکرد نشان دادند که بیشترین آن مربوط به شاخص میانگین هارمونیک (۰.۹۳۳=r) بود. نتایج تجزیه به مولفه های اصلی نشان داد بیشترین تغییرات بین داده ها توسط دو مولفه اصلی اول توجیه گردید، به طوری که این دو مولفه ۹۴.۳۱ درصد از تغییرات داده ها را توجیه کرد. تجزیه کلاستر بر اساس شاخص ها نیز ارقام را به سه گروه تفکیک کرد که بیش ترین تحمل به خشکی مربوط به اولین خوشه بوده است.نتیجه گیری: با توجه نتایج به دست آمده از تجزیه بای پلات و همبستگی بین شاخص ها می توان گفت که شاخص های GMP، MP و HM بهترین شاخص ها جهت گزینش ژنوتیپ های پرمحصول در هردو شرایط تنش و بدون تنش در این تحقیق بودند. بر اساس شاخص های یادشده و ترسیم بای پلات، ژنوتیپ های فجر، سنگ طارم گرده، سنگ جو و IRAT۲۱۶ دارای عملکرد بالا و متحمل به تنش خشکی و ژنوتیپ های سپیدرود و غریب سیاه ریحانی دارای عملکرد پایین و حساس به خشکی شناسایی شدند.

کلیدواژه ها:

برنج ، بای پلات ، تحمل به خشکی ، شاخص های تحمل ، عملکرد دانه